Kontent qismiga oʻtish

Mujassamlangan bilim

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Mujassamlangan bilim (inglizcha: Embodied cognition — bu ongni jismoniy tana bilan munosabatlarida hisobga olish kerakligini nazarda tutadigan nazariya boʻlib, u oʻz navbatida atrof-muhit bilan oʻzaro taʼsirlashadi[1] .

Mujassamlangan bilish — ijtimoiy va kognitiv psixologiyaning bir tarmogʻi boʻlib, u ijtimoiy oʻzaro taʼsir, idrok etish, tasvirlash, xotira, diqqat, mavhum fikrlash jarayonlari, shu jumladan ramziy tizimlarni qayta ishlash (til, matematika), muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish kabi masalalarni qamrab oladi.


Mujassamlashgan bilish nazariyasiga koʻra, hissiy-harakat tajribasi va xatti-harakati, hissiyotlari va qaror qabul qilish oʻrtasida murakkab bogʻliqlik mavjud. Miya jismoniy omillar bilan birgalikda ishlaydi va hislar ongsiz va ongli fikrlash bilan bogʻliq[2] . Misol uchun, agar tadqiqot ishtirokchisi ogʻziga qalam tutib, odam tabassum qilganda ishlaydigan mushaklarni jalb qilsa, u yoqimsiz gaplardan koʻra yoqimli gaplarni tezroq qabul qiladi. Agar qalam burun va yuqori lab oʻrtasida boʻlsa, shu jumladan, qovogʻimizni burishganda harakat qiladigan mushaklar ham boʻlsa, unda teskari taʼsir kuzatiladi.

Mujassamlashgan idrok nazariyasi koʻproq kognitiv olimlar tomonidan qabul qilingan yagona izchil tushunchadan koʻra koʻproq taxminlar toʻplamidir. Mujassamlashgan bilish nazariyasining asosiy qoidalari „Mujassamlashgan bilishning oltita koʻrinishi“ asarida bayon etilgan:

  1. Bilim atrof-muhitdan kelib chiqadi. Bu vazifaga mos keladigan reaksiyalarni keltirib chiqaradigan tashqi ogohlantirishlar taʼsiri ostida yuzaga keladi.
  2. Idrok vaqt bosimi ostida ishlaydi. Biz harakatni amalga oshirish uchun ajratilgan vaqtni cheklash bilan shugʻullanishimiz kerak.
  3. Kognitiv yukni kamaytirish uchun biz kognitiv ishlarning bir qismini atrof-muhitga oʻtkazamiz. Maʼlumotnomalar, lugʻatlar, kompyuter fayllari va boshqalar. — bularning barchasini keraksiz maʼlumotlarni eslab qolishdan qochishga yordam beradigan kognitiv moslashuvlar deb hisoblash mumkin va shuning uchun kognitiv jarayonlarning bir qismi.
  4. Atrof-muhit kognitiv tizimning bir qismidir. Bilish jarayonlarini tushunish uchun vaziyatni ham, undagi bilish sub’ektini ham oʻrganish kerak (qarang. shuningdek, situatsion kontekst, jismoniy mexanizmlar va jismoniy dunyo qonunlari tomonidan shartliligi kontekstida bilishning ajralmas modeli[3]).
  5. Bilimning vazifasi maqsadlarga erishishga xizmat qilishdir. Biz kognitiv jarayonlarni maʼlum bir vaziyatga mos keladigan xatti-harakatlarga taʼsiri nuqtai nazaridan oʻrganishimiz kerak.
  6. Idrok, hatto atrof-muhitdan ajratilgan boʻlsa ham (masalan, xotira yoki tasavvur ishi paytida) hali ham voqelikni idrok etish / voqelik bilan oʻzaro taʼsir qilish kabi sensorli maʼlumotlarni qayta ishlash va vosita boshqaruvi mexanizmlariga asoslanadi.

Semantikaning kognitiv tadqiqotlari uchun, masalan, oxirgi tamoyil (oflayn fikrlash va tana mexanizmlari oʻrtasidagi bogʻliqlik — idrok, vosita tizimi) ayniqsa muhimdir, chunki u inson ongida semantik tizimni tashkil etishda yangi istiqbolni ochadi. Koʻrib chiqish mumkin: agar lingvistik semantika jismoniy tajribaga asoslangan holda individual ongda shakllansa va saqlansa, demak, semantikani tana tajribasi nuqtai nazaridan tizimli ravishda tavsiflash mumkin va bunday tavsif ekologik asoslilik va ichki izchillikni talab qilishi mumkin.

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Mujassamlashgan bilish boʻyicha tadqiqotlar 1980-yillardan beri olib borilgan boʻlsa-da, bu yoʻnalish 1990-yillarda ikkita asarning nashr etilishi tufayli mashhurlikka erishdi:

  • Mujassamlangan aql: kognitiv fan va inson tajribasi, F. Varley, E. Tompson va E. Roche, bu yerda organizmning tashqi dunyo bilan oʻzaro taʼsiri tajribasida bilishning ildizi haqidagi gʻoya ifodalangan;
  • „Tanadagi falsafa“ J. Lakoff va M. Jonson, uning mualliflari inson tanasi va uning atrof-muhit bilan oʻzaro taʼsiri inson tilidagi metaforalarning asosiy manbai ekanligini koʻrsatdi[4].

Bilim nazariyalarining timsolga boʻlgan munosabatiga koʻra tasnifi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Semantikani mujassamlashgan bilish nuqtai nazaridan oʻrganishga turli xil yondashuvlar „Yoshga kirish: semantikaning timsoli va nevrologiyasi“ taqriz ishida keltirilgan[5]. Koʻrib chiqish mualliflari hissiy va vosita tizimlari va kontseptual tizim oʻrtasidagi bogʻliqlik qanday aniqlanganiga qarab, deb ataladigan narsadan uzluksizlikni qurishga yondashuvlarni baham koʻradilar. Belgilarning maʼnosini qayta ishlashda ushbu maʼlumotni majburiy faollashtirish, uning tushunish jarayonlaridagi asosiy roli toʻgʻrisidagi bayonotga amodal yondashuv (semantik ishlov berishda sensorli va vosita maʼlumotlarining rolini rad etish):

1. Amodal (amodal, gavdalanmagan) nazariyalar: sezgi va harakat axborotlarining semantik tasvirdagi roli inkor etiladi. Semantik maʼlumotlar toʻliq ramziy xususiyatga ega, semantik ob’ektlar taqdim etiladigan format va haqiqatda ular murojaat qiladigan ob’ektlar oʻrtasidagi bogʻliqlikning oʻzboshimchaligi taʼkidlanadi. Asosiy eʼtibor semantikaning tizimli tashkil etilishini oʻrganishga qaratilgan (Levelt, 1993, Landauer, Dumais, 1997[6]).

2. Ikkilamchi timsol ((secondary embodiment) nazariyalari : semantik tasvirlarni amodal deb hisoblangan, lekin tasodifiy boʻlmagan (yaʼni, e. tizimli) semantik tasvirlar va tajribaning sensorimotor elementlari oʻrtasidagi bogʻliqlik. Ushbu bogʻlanishlar amodal semantik tasvirlar hissiyotlar orqali hissiy-motor tajribalaridan kelib chiqqanligi sababli paydo boʻladi (Patterson va boshq., 2007[7]; Rogers va boshq., 2004[8]) yoki kontseptual tasavvurlar uni amalga oshirish uchun tabiat misollarini keltirib chiqaradi. (Mahon, Caramazza, 2008[9]), yoki semantik tasvirlarni tashkil etuvchi individual xususiyatlar sensorimotor tajriba bilan bir xil „doʻkonda“ joylashganligi sababli (Quillian, 1968). Barcha holatlarda semantik tizim sensorimotor tizimdan funktsional jihatdan mustaqil deb hisoblanadi, garchi u bevosita u bilan bogʻliq. Eksperimental tadqiqotlarda koʻrsatilgan kontseptual va sensorimotor tizimlarning oʻzaro taʼsiri ular oʻrtasida assotsiativ aloqalar mavjudligi bilan izohlanadi, yaʼni. e. tizimlar orasidagi munosabat bilvosita, ixtiyoriy deb qaraladi.

3. Mujassamlashgan bilish nazariyasining zaif varianti (weak embodiment): bu nazariyalar guruhi kontseptual tizimni qisman sensomotor axborotga asoslangan deb hisoblaydi. Kontseptual ishlov berish jarayonida sensorimotor maʼlumotlarning har qanday faollashuvi muhim hodisa, yaʼni tegishli semantik tuzilmalarning ifodalanishi hisoblanadi. Xususiyatlarning turli modalliklar doirasida birlashishi integral tasvirlarni hosil qiladi, kontseptual tizimning faollashishi sensorimotorning faollashishiga olib keladi va aksincha, ular orasidagi bogʻliqlik oʻzaro yoʻnaltirilgan xarakterga ega. Ushbu yoʻnalish doirasida, shuningdek, miyaning konvergent zonalari gʻoyasi ishlab chiqilmoqda, bunda sensorimotor tizim orqali olingan individual modal oʻziga xos sezgilar ob’ektlarning ajralmas tasvirlarini ifodalovchi yuqori darajadagi faollashtirish naqshlariga birlashtiriladi. Shunday qilib, vakilliklarga yuqori (konvergent zonalar) va pastki (alohida xususiyatlarning vakillari) hodisalar kiradi (Simmons va Barsalou, 2003; Vigliocco va boshqalar, 2004).

Mujassamlangan bilimlarni tanqid qilish

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bredford Z.Mayxon va Alfonso Karamazzo mujassamlashgan bilish gipotezasiga olib keladigan ong (ong) ishi haqidagi klassik gʻoyalarni qayta koʻrib chiqish ruhi mamnuniyat bilan qabul qilinadi, biroq nazariyaning ayrim qoidalari baʼzan empirik tomonidan qoʻllab-quvvatlanmaydi, deb yozadi[10].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Горизонты когнитивной психологии 2012.
  2. ↑ Тальма Лобель 2014.
  3. ↑ Andriy Myachykov, Christoph Scheepers, Martin H. Fischer, Klaus Kessler. TEST: a tropic, embodied, and situated theory of cognition // Topics in Cognitive Science. — 2014-07. — Т. 6, вып. 3. — С. 442–460. — ISSN 1756-8765. — DOI:10.1111/tops.12024.
  4. ↑ „Kognitivnaya nauka v XXI veke: organizm, sotsium, kultura“ M. V. Falikman[sayt ishlamaydi]Andoza:Недоступная ссылка
  5. ↑ {{{заглавие}}}.
  6. ↑ Thomas K. Landauer, Susan T. Dumais. A solution to Plato's problem: The latent semantic analysis theory of acquisition, induction, and representation of knowledge. // Psychological Review. — 1997. — Т. 104, вып. 2. — С. 211–240. — ISSN 0033-295X&f=1003&t=1&v1=&f=4&t=2&v2=&f=21&t=3&v3=&f=1016&t=3&v4=&f=1016&t=3&v5=&bf=4&b=&d=0&ys=&ye=&lng=&ft=&mt=&dt=&vol=&pt=&iss=&ps=&pe=&tr=&tro=&cc=&i=1&v=tagged&s=0&ss=0&st=0&i18n=ru&rlf=&psz=20&bs=20&ce=hJfuypee8JzzufeGmImYYIpZKRJeeOeeWGJIZRrRRrdmtdeee88NJJJJpeeefTJ3peKJJ3UWWPtzzzzzzzzzzzzzzzzzbzzvzzpy5zzjzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzztzzzzzzzbzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzvzzzzzzyeyTjkDnyHzTuueKZePz9decyzzLzzzL*.c8.NzrGJJvufeeeeeJheeyzjeeeeJh*peeeeKJJJJJJJJJJmjHvOJJJJJJJJJfeeeieeeeSJJJJJSJJJ3TeIJJJJ3..E.UEAcyhxD.eeeeeuzzzLJJJJ5.e8JJJheeeeeeeeeeeeyeeK3JJJJJJJJ*s7defeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeeSJJJJJJJJZIJJzzz1..6LJJJJJJtJJZ4....EK*&debug=false 1939-1471, 0033-295X. — DOI:10.1037/0033-295x.104.2.211.
  7. ↑ {{{заглавие}}}. Архивировано 19-avgust 2019-yil.
  8. ↑ {{{заглавие}}}.
  9. ↑ {{{заглавие}}}. Архивировано 8-iyul 2013-yil.
  10. ↑ „Mahon B. Z., Caramazza A. A critical look at the embodied cognition hypothesis and a new proposal for grounding conceptual content //Journal of physiology-Paris. – 2008. – Т. 102. – №. 1. – С. 59-70.“. 19-aprel 2013-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7-oktabr 2015-yil. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Mujassamlangan_bilim&oldid=3299293" dan olindi