Motor neyron

Motor neyron (yoki motoneyron yoki efferent neyron) — hujayra tanasi motor poʻstlogʻida, orqa miyada joylashgan va aksoni (uzun tolasi) orqa miyaga yoki orqa miya tashqarisiga chiqadigan neyron. Bevosita yoki bilvosita taʼsir qiluvchi organlarni, asosan mushaklar va bezlarni boshqaradi^[1]. Motor neyronlarining ikki turi mavjud — yuqori motor neyronlari va pastki motor neyronlari . Yuqori motorli neyronlarning aksonlari orqa miyadagi interneyronlarga, baʼzan esa toʻgʻridan-toʻgʻri pastki motor neyronlariga qoʻshilgan boʻladi^[2]. Pastki motor neyronlarining aksonlari orqa miyadan effektorlarga signallarni olib yuradigan efferent nerv tolalari hisoblanadi^[3]. Pastki vosita neyronlarining turlari alfa motor neyronlari, beta motor neyronlari va gamma motor neyronlar.

Bitta motor neyroni koʻplab mushak tolalarini innervatsiya qilishi mumkin va mushak tolasi bitta mushak qisqarishi uchun zarur boʻlgan vaqt ichida koʻplab harakat potentsialiga ega boʻlishi mumkin. Innervatsiya nerv-mushak birikmasida sodir boʻladi va qisqarishlar yigʻindisi yoki tetanik qisqarish natijasida bir-biriga qoʻshilishi mumkin. Alohida tebranishlar sezilmas holga kelishi mumkin va keskinlikdan sekin koʻtarilib, plato davriga yetadi^[4].

Rivojlanishi

Motor neyronlari embrion rivojlanishining boshida rivojlana boshlaydi va motor funktsiyasi bolalik davrida yaxshi rivojlanishni boshlaydi^[5]. Nerv naychasida hujayralar rostral-kaudal oʻq yoki ventral-dorsal oʻqga oʻxshaydi. Motor neyronlarining aksonlari rivojlanishning toʻrtinchi haftasida ventral-dorsal oʻqning ventral mintaqasidan (bazal plastinka) paydo boʻla boshlaydi^[6]. Ushbu soha motor nerv progenitor domeni (pMN) deb yuritiladi. OLIG2 geni Ngn2 ekspressiyasini ragʻbatlantirishdagi roli tufayli eng muhim hisoblanib, bu gen hujayra siklining chiqishiga sabab boʻladi, motor neyron rivojlanishi bilan bogʻliq keyingi transkripsiya omillarini ragʻbatlantiradi^[7].

Orqa miyaning motor ustunlari
Motor ustun	Orqa miyada joylashishi	Nishon aʼzolar
Median motor ustun	Butun uzuklik tana boʻylab	Aksial mushaklar
Gipoxial motor ustun	Koʻkrak sohasi	Tana devori mushaklari
Priganglianik motor ustun	Koʻkrak sohasi	Simpatik ganglion
Yon motor ustun	Bronxial va lumbar soha	Oyoq-qoʻllarning mushaklari
Frenik motor ustun	Boʻyin sohasi	Diafragma

Anatomiyasi va fiziologiyasi

Yuqori motorli neyronlar

Yuqori motor neyronlari presentral girusda joylashgan motor poʻstlogʻidan kelib chiqadi. Asosiy motor poʻstlogʻini tashkil etuvchi hujayralar yirik piramidal hujayralar boʻlgan Betz hujayralari hisoblanadi. Bu hujayralarning aksonlari korteksdan pastga tushib, kortikospinal yoʻllarini hosil qiladi^[8]. Kortikomotorneyronlar birlamchi korteksdan yaʼni poʻstloqdan toʻgʻridan-toʻgʻri orqa miya ventral shoxidagi motor neyronlariga chiqadi^[9]. Ularning aksonlari bir nechta mushaklarning orqa miya motor neyronlarida, orqa miya interneyronlarida sinaps yaʼni birikish hosil qiladi^[9]^[10]. Ular primatlarga xosdir va ularning vazifasi qoʻllarning moslashuvchan boshqaruvi, individual barmoqlarning nisbatan mustaqil boshqarilishi taxmin qilingan^[10]^[11]. Kortikomotorneyronlar shu paytgacha faqat birlamchi motor korteksida topilgan, ikkinchi darajali motor sohalarida emas^[10].

Nerv yoʻllari

Nerv yoʻllari yaʼni traktlar oq moddadan tashkil topgan akson toʻplamlari boʻlib, ular taʼsir potentsialini oʻzlarini effektorlariga yaʼni boshqaradigan aʼzolariga olib boradi. Orqa miyada bu tushuvchi yoʻllar turli mintaqalardan impulslarni olib yuradi. Bu traktlar pastki motor neyronlarining kelib chiqish joyi boʻlib ham xizmat qiladi. Orqa miyada yettita asosiy tushuvchi motor yoʻllari mavjud: ^[12]

Yon kortikospinal trakt
Rubrospinal trakt
Lateral retikulospinal trakt
Vestibulospinal trakt
Medial retikulospinal trakt
Tektospinal trakt
Old kortikospinal trakt

Pastki motorli neyronlar

Pastki motorli neyronlar — bu orqa miyadan kelib chiqadigan va toʻgʻridan-toʻgʻri yoki bilvosita effektor aʼzolarini innervatsiya qiladigan neyronlar. Bu neyronlarning maqsadi har xil, ammo somatik asab tizimida maqsad mushak tolasini boshqarish. Pastki motor neyronlarining uchta asosiy toifasi mavjud boʻlib, ularni kichik guruhlarga boʻlish mumkin ^[13].

Shunga koʻra, motor neyronlari uchta kichik turga boʻlinadi^[14]:

Somatik motor neyronlari
Maxsus visseral motor neyronlari
Umumiy visseral motor neyronlari

Maxsus visseral motor neyronlari

Yuz ifodasi, chaynash, fonatsiya va yutishda ishtirok etadigan shox motor neyronlari deb ham yuritiladi. Bogʻlangan kranial nervlarga okulomotor, abdusens, troxlear va gipoglossal nervlar kiradi^[15].

NS shoxi	Joylashgan joyi	Neyrotransmitter
Somatik	yoʻq	Atsetilxolin
Parasimpatik	Preganglionik	Atsetilxolin
Parasimpatik	Ganglionik	Atsetilxolin
Simpatik	Preganglionik	Atsetilxolin
Simpatik	Ganglionik	Norepinefrin *
Motor neyron neyrotransmettirlari

Neyromuskulyar birikmalar

Bitta motorli neyron koʻplab mushak tolalarini innervatsiya qilishi mumkin va mushak tolasi bitta mushak qisqarishi uchun zarur boʻlgan vaqt ichida koʻplab harakat potentsialiga ega boʻlishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, mushak qayta-qayta innervatsiya olsa, shunda somatik nerv tizimidan keladigan qoʻshimcha harakat potentsiallari tugashidan oldin keladi. Shunday qilib, bir-birining ustiga qoʻshiladi va bu bitta qisqarish kuchidan kattaroq kuchga olib keladi. Tetanik qisqarish doimiy, juda yuqori chastotali stimulyatsiya natijasida yuzaga keladi — taʼsir potentsiallari shunchalik tezlashadi va kuchlanish asta-sekin koʻtarilib, oxiri platoga etadi^[16].

Yana qarang

Betz hujayrasi
Markaziy xromatoliz
Dvigatel disfunktsiyasi
Motor neyron kasalligi
Nerv
Efferent nerv tolasi
Motor nervi

Manbalar

↑ Tortora, Gerard. Principles of Anatomy & Physiology, 14th, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2014 — 406, 502, 541-bet. ISBN 978-1-118-34500-9.
↑ Pocock, Gillian. Human physiology : the basis of medicine, 3rd, Oxford: Oxford University Press, 2006 — 151–153-bet. ISBN 978-0-19-856878-0.
↑ Schacter D. L., Gilbert D. T., and Wegner D. M. (2011) Psychology second edition. New York, NY: Worth
↑ Russell, Peter. Biology - Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education, 2013 — 946-bet. ISBN 978-0-17-665133-6.
↑ Tortora, Gerard. Principles of Anatomy Physiology, 14th, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2011 — 1090–1099-bet. ISBN 978-1-118-34500-9.
↑ Sadler, T.. Langman's medical embryology., 11th, Philadelphia: Lippincott William & Wilkins, 2010 — 299–301-bet. ISBN 978-0-7817-9069-7.
↑ Davis-Dusenbery, BN; Williams, LA; Klim, JR; Eggan, K (February 2014). "How to make spinal motor neurons.". Development 141 (3): 491–501. doi:10.1242/dev.097410. PMID 24449832.
↑ Fitzpatrick, D. (2001) The Primary Motor Cortex: Upper Motor Neurons That Initiate Complex Voluntary Movements. In D. Purves, G. J. Augustine, D. Fitzpatrick, et al. (Ed.), Neuroscience. Retrieved from „The Primary Motor Cortex: Upper Motor Neurons That Initiate Complex Voluntary Movements - Neuroscience - NCBI Bookshelf“. 2018-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.
↑ ^9,0 ^9,1 Mack, Sarah. Principles of neural science, Kandel, Eric R., 5th, New York, 2013. ISBN 9780071390118. OCLC 795553723.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 Lemon, Roger N. (April 4, 2008). "Descending Pathways in Motor Control" (en). Annual Review of Neuroscience 31 (1): 195–218. doi:10.1146/annurev.neuro.31.060407.125547. ISSN 0147-006X. PMID 18558853. https://semanticscholar.org/paper/9a9535bc142cebdd08a04d1fb1d854bea1dfd63c.
↑ Isa, T (April 2007). "Direct and indirect cortico-motoneuronal pathways and control of hand/arm movements.". Physiology 22 (2): 145–152. doi:10.1152/physiol.00045.2006. PMID 17420305.
↑ Tortora, G. J., Derrickson, B. (2011). The Spinal Cord and Spinal Nerves. In B. Roesch, L. Elfers, K. Trost, et al. (Ed.), Principles of Anatomy and Physiology (pp. 443-468). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.
↑ Fitzpatrick, D. (2001) Lower Motor Neuron Circuits and Motor Control: Overview. In D. Purves, G. J. Augustine, D. Fitzpatrick, et al. (Ed.), Neuroscience. Retrieved from „Lower Motor Neuron Circuits and Motor Control - Neuroscience - NCBI Bookshelf“. 2018-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.
↑ „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.
↑ „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.„CHAPTER NINE“. www.unc.edu. Archived from the original on 2017-11-05. Retrieved 2017-12-08.
↑ Russell, Peter. Biology - Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education, 2013 — 946-bet. ISBN 978-0-17-665133-6. Russell, Peter (2013). Biology — Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education. p. 946. ISBN 978-0-17-665133-6.

Manbalar

Sherwood, L.. Human Physiology: From Cells to Systems, 4th, Pacific Grove, CA: Brooks-Cole, 2001. ISBN 0-534-37254-6.
Marieb, E. N.. Human Anatomy, 2nd, Menlo Park, CA: Benjamin/Cummings, 1997. ISBN 0-8053-4068-8.

[1] Tortora, Gerard. Principles of Anatomy & Physiology, 14th, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2014 — 406, 502, 541-bet. ISBN 978-1-118-34500-9.

[OUP-2] Pocock, Gillian. Human physiology : the basis of medicine, 3rd, Oxford: Oxford University Press, 2006 — 151–153-bet. ISBN 978-0-19-856878-0.

[3] Schacter D. L., Gilbert D. T., and Wegner D. M. (2011) Psychology second edition. New York, NY: Worth

[4] Russell, Peter. Biology - Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education, 2013 — 946-bet. ISBN 978-0-17-665133-6.

[5] Tortora, Gerard. Principles of Anatomy Physiology, 14th, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc., 2011 — 1090–1099-bet. ISBN 978-1-118-34500-9.

[Sadler-6] Sadler, T.. Langman's medical embryology., 11th, Philadelphia: Lippincott William & Wilkins, 2010 — 299–301-bet. ISBN 978-0-7817-9069-7.

[:1-7] Davis-Dusenbery, BN; Williams, LA; Klim, JR; Eggan, K (February 2014). "How to make spinal motor neurons.". Development 141 (3): 491–501. doi:10.1242/dev.097410. PMID 24449832.

[8] Fitzpatrick, D. (2001) The Primary Motor Cortex: Upper Motor Neurons That Initiate Complex Voluntary Movements. In D. Purves, G. J. Augustine, D. Fitzpatrick, et al. (Ed.), Neuroscience. Retrieved from „The Primary Motor Cortex: Upper Motor Neurons That Initiate Complex Voluntary Movements - Neuroscience - NCBI Bookshelf“. 2018-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.

[:02-9] 9,0 ^9,1 Mack, Sarah. Principles of neural science, Kandel, Eric R., 5th, New York, 2013. ISBN 9780071390118. OCLC 795553723.

[:12-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 Lemon, Roger N. (April 4, 2008). "Descending Pathways in Motor Control" (en). Annual Review of Neuroscience 31 (1): 195–218. doi:10.1146/annurev.neuro.31.060407.125547. ISSN 0147-006X. PMID 18558853. https://semanticscholar.org/paper/9a9535bc142cebdd08a04d1fb1d854bea1dfd63c.

[11] Isa, T (April 2007). "Direct and indirect cortico-motoneuronal pathways and control of hand/arm movements.". Physiology 22 (2): 145–152. doi:10.1152/physiol.00045.2006. PMID 17420305.

[:2-12] Tortora, G. J., Derrickson, B. (2011). The Spinal Cord and Spinal Nerves. In B. Roesch, L. Elfers, K. Trost, et al. (Ed.), Principles of Anatomy and Physiology (pp. 443-468). New Jersey: John Wiley & Sons, Inc.

[13] Fitzpatrick, D. (2001) Lower Motor Neuron Circuits and Motor Control: Overview. In D. Purves, G. J. Augustine, D. Fitzpatrick, et al. (Ed.), Neuroscience. Retrieved from „Lower Motor Neuron Circuits and Motor Control - Neuroscience - NCBI Bookshelf“. 2018-yil 5-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 30-noyabr.

[14] „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.

[:5-15] „CHAPTER NINE“. www.unc.edu. 2017-yil 5-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-dekabr.„CHAPTER NINE“. www.unc.edu. Archived from the original on 2017-11-05. Retrieved 2017-12-08.

[Russell_2013_946-16] Russell, Peter. Biology - Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education, 2013 — 946-bet. ISBN 978-0-17-665133-6. Russell, Peter (2013). Biology — Exploring the Diversity of Life. Toronto: Nelson Education. p. 946. ISBN 978-0-17-665133-6.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]