Matnshunoslik

Matnshunoslik, tekstologiya – yordamchi tarixiy-filologik fan sohasi, adabiyot va folklorga oid qoʻlyozma asarlarni, tarixiy hujjatlarni, ularning aniq matnlarini aniqlash va tanqidiy oʻrganish, sharhlab eʼlon qilish maqsadida ular ustida tadqiqotlar olib boradi. M.ning vazifasi matnni har tomonlama tadrijiy-tanqidiy (matn tarixiga chuqur kirib borish, matnni yaratishda foydalanilgan manbalarni, muallif tahrirlari, variantlari va boshqalar) oʻrganib, nashrga tayyorlashdan iborat. M.ning quydagi asosiy xillari farqlanadi: antik, oʻrta asr va yangi adabiyot. Masalan, qad. yunon olimi Aristarx (miloddan avvalgi 2-asr) Gomer asarlari matnini tanqidiy oʻrgangan. Sharq islom olamida 7-asrdan hozirgacha bir harfi oʻzgarmay, mashhur xattotlar tomonidan minglab nodir nusxalarda koʻchirilgan qoʻlyozmalardan biri muqaddas Qurʼoni Karim matnidir. Ular dunyoning turli joylaridagi kutubxonalarda saqlanadi. Uygʻonish davrida antik adabiyot yodgorliklarining dastlabki koʻrinishlarini, asliy matnlarini tiklashga qiziqish kuchaygan.

Oʻzbekistonda M. oʻz tarixiga ega. 1400-yil davomida Oʻzbekiston olimlarining arab, fors va oʻzbek tilida yaratgan koʻplab yirik durdona asarlari oʻz davrida, undan keyingi davrlarda oʻrganilib, xattotlar tomonidan koʻchirilib, xato, nuqsonlari boshqa nusxalar orqali toʻgʻrilanib, hozirgi kunimizga qadar yetkazib kelingan. Bu ishga rus olimlari V. V. Bartold, I. Yu. Krachkovskiy, A. K. Borovkov, A. N. Kononov va boshqa ham munosib hissa qoʻshishdi. Respublikamizda M. boʻyicha ishlar Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot, Sharqshunoslik institutlarida olib borilmoqda. Alisher Navoiy asarlarining ilmiy-tanqidiy matnlarini tayyorlash va nashr ettirishni S. Ayniy („Xamsa“ning qisqartirilgan nashri), O. Sharafiddinov, I. Sultonov („Mezon ul-avzon“), A. N. Kononov („Mahbub ul-qulub“) va boshqa amalga oshirdilar. Matnshunos olim P. Shamsiyev Navoiy „Xamsa“sining toʻla va yaxlit bir kitob holida nashrga tayyorlash borasida murakkab matnchilik tadqiqiy ishlar olib bordi. Natijada „Xamsa“ga kirgan besh doston: „Hayrat ul-abror“, „Farhod va Shirin“, „Layli va Majnun“, „Sabʼai sayyor“, „Saddi Iskandariy“larning barcha nashrlarini Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib va boshqa kotiblar tomonidan koʻchirilgan nusxalari bilan qiyoslab, „Xamsa“ning asl matniga yaqin keladigan ilmiy-tanqidiy matnini tayyorladi va 1960-yil nashr ettirdi. Hamid Sulaymonov Navoiyning „Xazoyin ul-maoniy“ asari tanqidiy matnini tayyorlab nashr ettirdi (1958—61). S. Gʻaniyeva „Majolis un-nafois“ asari tanqidiy matnini tayyorladi. Oʻzbek olimlardan S. Mirzayev, Gʻ. Karimov, S. Mutallibov, S. Dolimov, R. Majidiylarning matnchilikdagi xizmatlari natijasida bir qator oʻzbek mumtoz shoirlarining asarlari nashr etildi. Yozuvchi va shoirlardan Abdulla Qodiriy, Choʻlpon, Hamza, Oybek, Hamid Olimjon, Gʻafur Gʻulom, Usmon Nosir asarlari matnini nashr etishda ham M. ishlari amalga oshirildi. Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodi asarlari matnini tayyorlash, nashr etish sohasida B. Karimov, H. Zarifov, 3. Karimova, M. Afzalov, T. Mirzayev, M. Murodov va boshqa xizmatini taʼkidlash mumkin.

Ismatulla Abdullayev.