Mashrabiya

Masrabiya (arabcha: مشربية ‎ yoki shanashil (arabcha: شناشيل ‎ — arab arxitekturasining elementi boʻlib, derazalarni, balkonlarni tashqi tomondan qoplaydigan yoki bino ichida alohida boʻlim sifatida ishlatiladigan naqshli yogʻoch panjara. Arab dunyosida keng tarqalgan yana bir atama bu Roshan (Rushan, Ravashin) boʻlib, Qizil dengizdagi Jidda va Zavakin kabi port shaharlarining savdo uylaridagi derazalariga ham tegishli. Turkiyada ular Mushrefiye, Iroqda Shanashil, Suriyada Koshke va Tunisda Gannariya deb ataladi. Shunga oʻxshash meʼmoriy elementlar Hindistonda Jali deb ataladi.

Tarixi

Mashrabiya element sifatida eramizning XII asrida Bagʻdodda paydo boʻlgan.

Mashrabiya nomining oʻzi arabcha „mashraba“ (koʻza) soʻzidan kelib chiqqan. Mashrabiya gʻovakli loydan yasalgan koʻzalarda ichimlik suvi saqlash joyi vazifasini bajargan. Ushbu idishlarning devorlari orqali oʻtadigan suv ularda katta namlangan bugʻlanish yuzasini hosil qiladi, buning natijasida koʻzalarning tarkibi soviydi va bunday sirtlarni yuvadigan havo oqimlari sovutiladi. Bu bugʻlanish bilan sovutish usuli miloddan avvalgi 2500-yildayoq Misr saroylarida qoʻllangan.

Dastlab, mashrabiyalar turar-joy binolarining derazalari oldida joylashtirilgan dafna derazalari kabi tosh qutilar boʻlgan. Mashrabiyalar devordan 20-70 sm tashqariga chiqqan va uchta vertikal devorga ega boʻlgan. Devorlar orqali havo mashrabiyaga kiradigan koʻplab kichik teshiklari bor. Masrabiyadagi pastki qavatning derazalarida odatda eshikli dafna oynasi mavjud. U yerda bir koʻza suv qoʻyilgan va har bir oʻtkinchi ichib oʻtishi mumkin edi.

Keyinchalik, toshlar bilan bir qatorda, toʻsiqlari koʻplab ochiladigan eshiklardan yoki butun panjarali yogʻoch panellardan iborat boʻlgan yogʻoch mashrabiyalar ishlatila boshlandi. Turar-joy binolarida odatda ikkinchi qavatdan yuqoriga qarab ishlatiladi.

Panjara toza havo oqimining ichki qismiga toʻsqinliksiz kirib borishini taʼminlaydi va shu bilan birga atrofni yaxshi koʻrishga xalaqit bermasdan, jazirama quyoshdan ishonchli himoya qiladi.

Panjara qoʻshimchalarining detallari tashqi tomondan oʻtib boʻlmaydigan, lekin ichkaridan koʻrinadigan tarzda ishlov beriladi va teriladi.

Mashrabiya ayollar turar joyini uyning qolgan qismidan ajratish uchun moʻljallangan yoki sharq arxitekturasida ayolning deraza pardasi sifatida foydalanilgan, degan fikr keng tarqalgan. Biroq, mashrabiya faqat islom meʼmorchiligining elementi emas: masalan, Kopt muzeyi derazalari va Eski Qohiradagi nasroniylarning uylaridagi derazalar, shuningdek Qohiradagi Avliyo Mark kopt pravoslav sobori derazalari va boshqalar masrabiya bilan qoplangan.

Birlashgan Arab Amirliklarining Abu-Dabi shahridagi Al-Bahar osmonoʻpar binolari qurilishida mashrabiya tamoyiliga asoslangan panjarali jabha amalga oshirilgan, bu esa 50 daraja issiqlik sharoitida ofis binolarida salqinlikni taʼminlash imkonini berdi.