Mashina tarjimasi

Mashina tarjimasi – bir tabiiy tildan ikkinchi tilga matnni raqamli hisoblash mashinalari va kompyuterlar yordamida tarjima qilish. EHM va kompyuterlar uchun dasturlar tuzish, matematik lingvistika va amaliy lingvistika kabi yoʻnalishlar bilan chambarchas bogʻliq. Mashina tarjimasi tizimini yaratish ilmiy tadqiqotlar mahsuli hisoblanadi.

Mashina tarjimasi gʻoyasini birinchi boʻlib fransuz ixtirochisi J. Arsruni va undan mustaqil ravishda rus ixtirochisi P. P. Smirnov-Troyanskiylar 1933-yil ilgari surishgan. Pekin u, asosan, 20-asr 40— 50-yillarida rivojlangan. Mashina tarjimasi jarayoni matnni tarjima qilish uchun uni tahlil etish, yaʼni morfologik, sintaktik nuqtai nazaridan oʻrganib chiqishni taqozo qiladi.

Mashina tarjimasi tizimi uchun maʼlumotlar bilan taʼminlashning ushbu 5 turi zarur: lingvistik taʼminot (matnni taxlil va sintez qilish uchun grammatik hamda semantik maʼlumotlarni beruvchi avtomatik lugʻatlar); matematik-algoritmik taʼminot (matnga ishlov berish algoritmlari va maʼlumotlar va algoritmlarni qayd qilish uchun qoidalar tizimi), dasturiy taʼminot (tarjima algoritmini amalga oshiruvchi va qoʻshimcha dasturlar), informatsion taʼminot (tegishli fan sohalariga doyr maʼlumotlar bazasi) hamda mantiqiy taʼminot (matnni fan sohasiga doyr maʼlumotlar bilan taqqoslash uchun mantikiy xulosalar usullari) zarur boʻladi.

Mashina tarjimasi tizimida qaysi tildan qaysi tilga tarjima kilinsa, oʻsha tillarning ham grammatik, ham semantik, imloviy xususiyatlarini aks ettiradigan maxsus dastur tuzib olish kerak boʻladi. Zarur hollarda Mashina tarjimasi ishiga inson-muharrir ham aralashadi.

Mashina tarjimasi tizimi kiruvchi va chiquvchi tillarning lingvistik tavsifi (yaʼni barcha darajadagi avtomatik lugʻatlar va shartli grammatika) va algoritm (yaʼni bu lugʻatlar va grammatikadan foydalanishga doyr yoʻl-yoʻrikdar) dan iborat. Tarjima shu asosga asoslanib bajariladi. Mashina tarjimasida asosiy kiruvchi tillar – ingliz, fransuz, rus tillari; chikuvchi tillar – oʻzbek, nemis, yapon, chex va boshqa tillar. Agar maxsus dasturlar tuzilsa, aksincha (mas, oʻzbek tilidan rus tiliga) tarjima qilish mumkin.