Malik Sanjar qoʻzgʻoloni

Malik Sanjar qoʻzgʻoloni
Sanalar 1206—1207-yillar Urush yeri Buxoro, Movarounnahr Natija Qoʻzgʻolon bostirildi
Raqiblar
Xorazmshohlar davlati	Burxoniylar	Qoraxitoylar davlati
Qoʻmondonlar
Muhammad Xorazmshoh	Sanjar Malik

Malik Sanjar qoʻzgʻoloni — buxorolik hunarmand Sanjar Malik boshchiligidagi Movarounnahr aholisining qoʻzgʻoloni.

Sabablari

Buxoroda XII asrning 1-yarmida burxoniylar oilasi, katta va boy ruhoniylardan tashkil topgan boʻlib, ular „Sadr-i Jahon“ (tojikcha Sadri Jahon — „dunyo ustuni“) unvonini olganlar va katta taʼsirga ega boʻlganlar. Ularning qoʻlida katta miqdordagi yer toʻplangan edi. Hunarmandlardan, savdogarlardan va shahar atrofidagi yerlardan olinadigan soliqlar, savdo korxonalari va bozorlardan olinadigan daromadlar sadrlarga katta boylik bergan. Oila shunchalik boy ediki, sadrlardan biri Muhammad ibn Ahmad daromadi evaziga 600 tagacha faqih (ilohiyotchi va voiz)ni boqib yurgan, Makkaga haj qilganida esa yuzdan ortiq tuya olib ketgan. Oʻzining ochkoʻzligi va noloyiq xulq-atvori uchun unga „Sadr-i-Jahannam“ (tojikcha Sadri jahannam — „doʻzax ustuni“) degan laqab qoʻyishgan.

Buxoro sadrlari boyligining ham boshqa kelib chiqishi bor edi. Sadrlar qoraxitoylarga yillik oʻlpon toʻlash uchun zarur boʻlgan katta miqdordagi pul yigʻish bahonasida ishchilarni qattiq talon-taroj qilardilar. Shu bilan birga, shu tarzda yigʻilgan mablagʻlarning katta qismi sadrlarning oʻzlarida qolardi. Bularning barchasi, albatta, keng ommaning gʻazabini qoʻzgʻatmay qoʻymasdi.

Isyonchilar

1206-yilda Buxoro aholisi Sanjar Malik boshchiligida sadrlar hukmronligiga qarshi qoʻzgʻolon boshladi. Uni, asosan, oʻsha davrda Muhammad ibn Ahmad boshliq burxoniylar oilasining harakatlaridan norozi boʻlgan shahar hunarmandlari va savdogarlari qoʻllab-quvvatladilar.

Qoʻzgʻolonning boshlanishi

Tarixiy manbalarda bu voqea qanday boshlangan va qanday rivojlangani haqida juda kam ma’lumot berilgan. Qoʻzgʻolonchilar gʻalabadan keyin shaharni qancha vaqt qoʻllarida ushlab turgani va uni qanday boshqargani haqida hech narsa maʼlum emas. Maʼlumki, Sanjar shaharni egallab olib, saroy yilnomachilari yozganidek, taniqli odamlarni, yaʼni aristokratlar va feodallarni juda „xoʻrlagan“. Sadrlar sharmanda holda shahardan chiqarib yuborilib, ularning mol-mulki isyonchilar ixtiyoriga topshirilgan.

Qoʻzgʻolonni bostirish

Surgun qilingan sadrlar yordam soʻrab qoraxitoylarga murojaat qildi. Movarounnahrni qoraxitoylardan tortib olish imkoniyatini uzoq vaqtdan beri izlagan Xorazmshoh Alaaddin Muhammad II Buxoro voqealarini bunga eng munosib vaqt deb hisobladi va ulkan kuchlar bilan Buxoro tomon yoʻl oldi. Shaharni qoʻriqlash uchun tegishli choralar koʻrmagan, hatto atrofdagi qishloqlar aholisi bilan birlasha olmagan qoʻzgʻlonchilar Xorazmshoh harbiy kuchlarining hujumini qaytara olmadilar. 1207-yilda Muhammad qoraxitoylardan avval Buxoroni egalladi. Movarounnahrning Muhammad tomonidan zabt etilishiga viloyat aholisining qoraxitoy „butparastlar“ni quvib chiqarib, Xorazmshohlar musulmonlari hokimiyati oʻrnatilgandan soʻng oʻz ahvolining yaxshilanishiga umid bogʻlaganligi ham yordam berdi. Muhammad aholining bu umidlarini oʻz maqsadlarida ishlatishga qaror qildi. 1207-yilda Buxoroni bosib olib, aftidan, u oʻz qoʻshinlariga aholi, jumladan, qoʻzgʻolonchilar orasida „ortiqcha shovqin“ koʻtarmaslik, hech qanday zoʻravonlik qilmaslik va Sanjar Malikni oʻldirmaslik haqida buyruq bergan.

Oqibatlari

Buxoro sadrlari oʻz hukmronligini tiklab, Xorazmshohlar davlatining vassaliga aylandilar, ehtimol, keyinroq, Sanjar Malikning oʻldirilishiga aynan ular hissa qoʻshgandir. Ammo Movarounnahrning butun hududini toʻla boʻysundirish uchun sadrlar yetarli emas edi va Muhammadga oʻlka hukmdorlari orasidan hurmatga ega boʻlgan ittifoqchi kerak edi. Bu rol uchun u qoraxoniylar sulolasidan Usmon ibn Ibrohimni tanladi, u keyinchalik xorazmshohlar va qoraxitoylar oʻrtasidagi qarama-qarshilikda koʻp marta taraf oʻzgartirib, 1212-yilda xorazmshohlar tomonidan xiyonatda ayblanib qatl etilguniga qadar, deyarli IV asr davomida mavjud boʻlgan qoraxoniylar urugʻi yoʻq qilindi.

Buxorodagi tartibsizliklar xorazmshohlar foydasiga oʻynadi, ular oʻsha davrga kelib Eron va Xuroson yerlarining bir qismini Gʻuriylardan tortib olgan edilar. Musulmonlar tomonidan qoʻllab-quvvatlagan Muhammad Buxoro va Samarqandni olishga muvaffaq boʻldi.

1210-yil sentabrda Ilomish tekisligida Sirdaryo uchun boʻlgan jangda Qoraxidon qoʻshinlari magʻlubiyatga uchradi. Musulmon olamida Muhammadning gʻalabasi islomning „kofirlar“ ustidan qozongan gʻalabasi sifatida baholangan va shu tariqa Xorazmshohning nufuzi sezilarli darajada oshgan.

Muhammadning nomi rasmiy hujjatlarda „Iskandar-i duyum“ (tojikcha: Iskandariy duyum — „ikkinchi Iskandar“) yoki „Sulton Sanjar“ nomi bilan tilga olindi.