Legalizm
Legalizm ( fransuzcha: Légisme ) — 4-3-asrlarda shakllangan Xitoy tarixining Chjango (urushayotgan davlatlar) davri falsafiy maktabi. Miloddan avvalgi "Advokatlar maktabi" sifatida ham tanilgan ( xitoycha pinyinda fajia ).
Ushbu maktabning asosiy g‘oyasi hammaning qonun va Osmon O‘g‘li oldida tengligi, buning natijasida unvonlarni tug‘ilish bo‘yicha emas, balki haqiqiy xizmatga ko‘ra taqsimlash g‘oyasini ilgari suradi. Qonunchilik g‘oyalariga ko‘ra, har qanday oddiy odam birinchi vazirgacha bo‘lgan har qanday martabaga ko‘tarilish huquqiga ega edi.
Legistlar hokimiyatga kelganlarida ( Qi va Qinda ) shafqatsiz qonunlar va jazolarni o‘rnatganliklari bilan mashhur edilar.
Asosiy fikrlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Legalizmning peshvosi, uning ilk ko‘zga ko‘ringan vakili Guan Zhong bo‘lib, uning nomi qirollik hukmdorlari hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan birinchi jiddiy islohotlar g‘oyasi bilan bog‘liq. Chjou Xitoyning barcha taniqli islohotchi vazirlari odatda qonunchilar qatoriga kiradi. Huquqqa sig‘inish ya‘n markazlashgan hokimiyatni amalga oshiradigan hukmdorning ma’muriy buyruqlari bu qonuniylikning asosiy tezisi sanaladi.
Ilk bora legalizmning eng yirik vakili va ta’limotning asoschisi Shan Yang (miloddan avvalgi 390-338-yillar). Miloddan avvalgi mamlakatda yerga xususiy mulkchilikni qonuniylashtirgan mashhur islohotlarning tashabbuskori hisoblanadi. U tuzgan islohot loyihalari va farmonlari “Shang jun shu” (“Shang gubernatori kitobi”) risolasiga kiritilgan.
Asosiy raqamlar va yo‘nalishlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Shen Buxay - legistlar patriarxi (miloddan avvalgi 385-337). Uning boshqaruv nazariyasi Xan sulolasi davrida qo‘llanilgan va konfutsiychilik mazmuniga ham kiritilgan.
- Guan Zhong - turar-joylardagi loyihalarni nazorat qilishgacha boʻlgan davlat tomonidan mutlaq to'liq nazorat tarafdori, shuningdek, kambag'allarga davlat yordami tarafdori ham sanaladi.
- Militarizm tarafdori boʻlgan Shang Yang Qinni eng kuchli knyazliklardan biriga aylantirdi, hunarmandchilik va qishloq xo'jaligini rag'batlantirdi, savdogarlarni populistik maqsadlarda qul qildi va butun harbiy bo'lmagan aristokratiyani ham tarqatib yubordi.
- Konfutsiychilik ruhida qonuniylikni insonparvarlashtirish tarafdori boʻlgan Vey Laozi nazariyotchi bo'lib qoldi, qurol ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lmagan barcha hunarmandchilikni taqiqlash kerakligi haqida hukm surdi.
- Shahzoda Xan Fey va Li Si qonuniylikni daostlarning tabiiylik g'oyalari bilan birlashtirish tarafdorlari (davlat o'z aholisining hayotiga aralashmasligi kerak), ular Sin ShiXuandiga xizmat qilgan.
Adabiyot
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Ivanov AI Xitoy falsafasi bo'yicha materiallar. Fa maktabi. Xan Feizi.[sayt ishlamaydi] (mavjud havola) SPb., 1912 yil.
- Книга Правителя области Шан. М: НИЦ «Ладомир», 1993.
- Переломов Л. С.. Конфуцианство и легизм в политической истории Китая, М, 1981.
- Полянский Ф. Я., Платонов Д. Н. „Экономические идеи легизма“, . Всемирная история экономической мысли: В 6 томах, 20000 экз, M.: Мысль, 1987 — 99—103-bet. ISBN 5-244-00038-1.
- Per. Boguta I. I. Yuz maktab - Xitoy falsafasining tongi // Qisqacha falsafa tarixi - M .: Fikr, 1994 yil
- Ударцев С. Ф.. История политических и правовых учений (Древний Восток). СПб: Издательский дом СПбГУ, 2007.