Kyuchyuk-Kaynarja sulhi
Toʻliq nomi:
| |
|---|---|
 | |
| Turi | Sulh shartnomasi |
| Imzolangan sanasi | 21-iyul 1774-yil |
| Imzolangan joyi | Kaynarja |
| Tomonlar | |
| Tillari |
ruscha italiyancha turkcha |
Kyuchyuk-Kaynarja sulhi (turkcha: Küçük Kaynarca Antlaşması) — Rus imperiyasi va Usmonlilar imperiyasi oʻrtasida 1774-yil 10-(21) iyulda tuzilgan tinchlik shartnomasi. Sulx „Kyuchyuk-Kaynarja“ qishlogʻi yaqinidagi lagerda[1] (hozirgi Bolgariya) imzolangan. Ushbu sulh orqali Yekaterina II Birinchi Turk urushini yakunlaydi.
Hujjatning ahamiyati va oqibatlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Shartnoma Rossiyaning urush davrida erishgan baʼzi hududiy yutuqlarini tasdiqladi va unga koʻra: Azov shahri, Janubiy Bug va Dnepr (sharqiy Yedisan) orasidagi choʻl yerlari, shu jumladan Kinburn qal’asi Rossiya imperiyasiga oʻtdi. Shartnoma 1700-yildagi Konstantinopol shartnomasidan[2] tashqari, Usmonli va Rossiya imperiyalari oʻrtasidagi avvalgi tuzilgan barcha shartnomalarni bekor qildi. Qrim xonligining mustaqilligi va uning ishlariga Rossiya va Turkiya tomonidan aralashmaslik, shuningdek, Kerch shahri va unga yaqin joylashgan „Yeni-Kale“ qal’asining Rossiya imperiyasiga oʻtkazilishi abadiy tan olinadi. Rossiya kemalariga Bosfor va Dardanel boʻylab, shuningdek, Dunay daryosi boʻylab erkin oʻtishga ruxsat berildi. Rus armiyasi urush paytida bosib olingan Bessarabiya, Valaxiya va Moldaviya knyazligi hududlarini tark etib, ularni Usmonlilar imperiyasiga qaytardi[2].
Shartnoma 1779-yilda „Aynali-Kavak“ konventsiyasi bilan toʻldirilib, u „Kyuchyuk-Kaynarja“ kelishuvining bir qismi deb eʼlon qilingan. Bu konventsiyada Qrim xonligining mustaqilligini va uning hududidan rus qoʻshinlarining olib chiqilishi tasdiqlandi.
1783-yilda shartnomadagi Qrimning mustaqilligiga oid moddalari bekor qilindi va Qrim xonligi Rossiya imperiyasiga qoʻshib olindi. 1783-yil 28-dekabrda Rossiya va Usmonlilar „Ikkala davlatning tinchligi, savdosi va chegaralari toʻgʻrisidagi akt“ni imzoladilar. Bu esa Qrim xonligining mustaqilligi haqidagi Kyuchyuk-Kaynarja tinchlik shartnomasining 3-moddasini (artikul) bekor qildi[3].
Ahamiyati
[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ushbu tinchlik shartnomasi Usmonli imperiyasining bosqichma-bosqich zaiflashishi va shu bilan birga Bolqon yarim orolida Rossiya taʼsirining kuchayishi boshlanganining belgisi edi.
Aynan 1774-yilgi shartnoma Shimoliy Qoradengiz mintaqasi, Gruziyaning Kuban va Qoradengizboʻyi hududlari Rossiya imperiyasiga qoʻshilish jarayonini boshlagan va 1810-yillarda Bessarabiyaning qoʻshib olinishi va Gruziyaning gʻarbiy hududlarning bosib olinishi bilan yakunlangan.
Usmonli imperiyasi birinchi navbatda Moldaviya va Munteniya bilan bogʻliq shartlarni qayta koʻrib chiqishga harakat qilib, shartnomani ratifikatsiya qilishni kechiktirdi. Rossiyaning Dunay knyazliklarida oʻsib borayotgan taʼsiridan xavotirlangan Yevropa davlatlari bu ishda Usmonlilarni qoʻllab-quvvatladi.
„Kyuchyuk-Kaynarja“ tinchlik shartnomasining imzolanishi natijasida Dunay knyazliklari aholisining milliy ozodlik harakatlari kuchaydi. Usmonli imperiyasi oʻz zimmasiga olgan majburiyatlarning bajarilishi ustidan Rossiya nazoratini kuchaytirishi va ularning muxtoriyatni kengaytirish istagini qoʻllab-quvvatlashni soʻrab knyazliklar Rossiyaga bir qator murojaatlar yoʻllashdi.
Tinchlik shartlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Qrim xonligining (noʻgʻaylar va boshqa xalqlar) ham Usmonli imperiyasidan (ularni diniy masalalarda Sultonning yurisdiksiyasida saqlab qolgan holda), ham Rossiyadan mustaqilligi eʼlon qilindi va shu tariqa Edisan No‘g‘oy qo‘shini, Jemboyluk va Yedishko‘l oʻrdalari mustaqillikka erishdilar[4];
- Britaniya elchisi Robert Gunningning soʻzlariga koʻra, Qrim tatarlari (Usmonli imperiyasidan) namoyishkorona mustaqillikni qabul qilishdan qatʼiy bosh tortdilar va ular avvalgidek Porte vassallari boʻlib qolishlariga kafolat berib, Istanbulga oʻz deputatsiyalarini yubordilar. Shu tariqa, qrimliklarga mustaqillik bergan Yekaterina II haqorat qilindi[5];
- Rossiya „tatar xalqi“ga Qrim va Kubandagi oʻzi bosib olgan shaharlar va yerlarni, shuningdek Bug va Dnestr oʻrtasidagi Polsha chegarasigacha boʻlgan yerlarni va bir tomondan Berda va Ot suvlari va boshqa tomondan esa Dneprboʻyi daryolari bilan cheklangan hududlarni oʻtkazadi;
- Rossiya Qrimdagi yerlarni — Kerch shahrini va Yenikale qal’asini anneksiya qildi, shu bilan birga Qora dengizdagi — Azov va Kinburndagi ilgari bosib olingan forpostlarni, shuningdek, Janubiy Bug va Dnepr oʻrtasidagi yerlarni oʻzida saqlab qoldi[2];
- Ochakov qal’asi va uning grafligi Turkiya tasarrufida qoldi;
- Turk suvlarida rus savdo kemalari fransuz va inglizlar bilan bir xil imtiyozlarga ega boʻldi;
- Rossiya Dunay knyazliklaridagi nasroniylarni himoya qilish va homiylik qilish huquqini tan oldi;
- Rossiya Qora dengizda oʻz flotiga ega boʻlish va Bosfor va Dardanel orqali oʻtish huquqini oldi;
- Turkiya Rossiyaga 7,5 million piastr (4,5 million rubl) tovon toʻlash majburiyatini oldi.
Aynali-Kavak konventsiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vaziyatdan foydalangan Rossiya Moldaviya knyazligining maqomi masalasini koʻtardi va 1779-yil mart oyida „Kyuchyuk-Kaynarja“ shartnomasining bir qismi deb eʼlon qilingan „Aynali-Kavak“ konventsiyasi qabul qilindi.
Ushbu konventsiyada Usmonli imperiyasining imtiyozlarining qonuniy kuchini tasdiqlandi va uning Moldova oldidagi majburiyatlarini sanab oʻtildi. Xususan, turk rayyiatlariga qoʻshib olingan 15 ta qishloq knyazlikka qaytarildi. Konstantinopoldagi Moldova vakillari diplomatik immunitet oldilar. Porta (yoki turkcha: Bab Ali — oʻsha davrdagi vazir hukumati shunday nomlangan) xristian dini erkinligiga tajovuz qilmaslikka vaʼda berdi. Shartnoma shartlarini sulton yoki uning vorislari bekor qila olmasliklari belgilab qoʻyildi.
Tinchlik shartnomasida Rossiya konsulligini tashkil etish ham nazarda tutilgan edi. Moldaviya, Munteniya va Bessarabiyadagi Bosh konsullik 1779-yil dekabr oyida Buxarestda joylashgan edi. Biroq, aslida, Porta va bir qator Gʻarb davlatlarining qarshiliklari tufayli konsullik faqat 1782-yildagina ish boshlagan. Usmonli rahbariyati rus konsulining ishiga aralashish maqsadida 1783-yilda Avstriya, 1786-yilda esa Prussiya konsulligini ochishga ruxsat berdi. Biroq, bu Moldaviya knyazligining tashqi siyosatida mustaqillikni yanada mustahkamlashga yordam berdi xolos.
1783-yil 28-dekabrda Rossiya va Porta oʻrtasida yana bir shartnoma imzolandi, unga koʻra Usmonlilar yana „Kyuchyuk-Kaynarja“ tinchlik shartnomasi qoidalariga, shuningdek, „Aynali-Kavak“ konventsiyasiga qatʼiy rioya qilish majburiyatini oldi. Keyinchalik Moldaviya knyazligi hukmdorlarini (Gospodar) tayinlash va lavozimidan ozod etish tartibi, oʻlpon undirish hajmi va tartibi va boshqa masalalarga aniqlik kiritildi.
„Kyuchyuk-Kaynarja“ shartnomasining imzolanishi va undan keyingi kelishuvlar Usmonli imperiyasining Bolqondagi taʼsirini susaytirdi va Rossiya-Moldova siyosiy aloqalarini kengayishiga xizmat qildi.
Rumyantsev mukofoti
[tahrir | manbasini tahrirlash]1775-yil 10-iyulda Yekaterina II graf P. A. Rumyantsevga „Zadunaiskiy“ nomini, uning gʻalabalari tasvirlangan maktubni, feldmarshalning jezlini, olmos bilan bezatilgan lavr va zaytun gulchambarlarini, shuningdek, Avliyo Andrew ordeni bilan mukofotladi. Shuningdek, Belorussiyadagi 5 ming kishilik qishloq, uy qurish uchun gʻaznadan 100 000 rubl, kumush idishlar va xonalarni bezash uchun rasmlar berdi[6].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Formulirovka v tekste Dogovora
- ↑ 2,0 2,1 2,2 „КЮЧУК-КАЙНАРДЖИЙСКИЙ МИР 1774 • Большая российская энциклопедия - электронная версия“. bigenc.ru. 2019-yil 13-dekabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 15-oktyabr.
- ↑ „Полное собрание законов Российской Империи. Собрание Первое. Том XXI. 1781—1783 гг.“. 2016-yil 25-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2016-yil 28-aprel.
- ↑ „Кючук-Кайнарджийский мирный договор“. www.hist.msu.ru. Qaraldi: 2022-yil 1-avgust.
- ↑ Sbornikʼ Imperatorskago russkago istoricheskago obщestva. — SPb., 1876. — T. 19 — S. 435.
- ↑ Voenniy ensiklopedicheskiy leksikon, t. XI. SPb., 1856
- 1774 yilda Rossiya va Usmonli Porti oʻrtasida tinchlik oʻrnatilishi toʻgʻrisidagi soʻz // Rossiya arxivi: 18-20-asrlarning dalillari va hujjatlarida Vatan tarixi: Almanax. — M .: Ros. Arxiv, 1994 yil.
- Kuchuk-Kaynardja / / Brockhaus va Efron entsiklopedik lugʻati : 86 tonnada (82 tonna va 4 ta qoʻshimcha). — Sankt-Peterburg., 1890-1907.
- Drujinina E. I. Kyuchuk-Kainarji 1774 yilgi tinchlik (uning tayyorlanishi va xulosasi). — M .: SSSR Fanlar akademiyasining nashriyoti, 1955. — 368 b.
- Istoriya Respubliki Moldova. S drevneyshix vremyon do nashix dney = Istoria Republicii Moldova: din cele mai vechi timpuri pină on zilele noastre / Moldova olimlari uyushmasi. N. Milesku-Spataru. — tahrir. 2-, qayta koʻrib chiqilgan va kengaytirilgan. — Kishinyov : Elan Poligraf, 2002 yil. — FROM. 89-91. — 360 Bilan. — ISBN 9975-9719-5-4 .
- Yakushev M. M. „Voyron qilingan Turkiya Rossiya monarxiyasining oyoqlari ostida edi …“ 1774 yildagi Kyuchuk-Kaynardji shartnomasi. // Harbiy tarix jurnali . — 2021. — No 8. — B. 42-49.
- Rossiya va Turkiya oʻrtasida Kyuchuk-Kaynarji tinchlik shartnomasi (Wayback Machine saytida 2017-10-26 sanasida arxivlangan) . 10(21).07.1774. Rossiya Harbiy Tarix Jamiyatining „Rossiya tarixining 100 ta asosiy hujjati“ loyihasi.
- „The Habsburg Monarchy and the Projects for Division of the Ottoman Balkans, 1771–1788“, Empires and Peninsulas: Southeastern Europe between Karlowitz and the Peace of Adrianople, 1699–1829. Berlin: Andoza:Нп3, 2010.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Kyuchuk-Kaynarji tinchlik shartnomasi 1774-yil 10-iyul
- 1.