Kilauea vulqoni
Kīlauea (gavayicha: [kiːlɐwˈwɛjə]) — Gavayi orollaridagi faol vulqon. Katta Gavayi orolining janubi-sharqiy qirgʻogʻida joylashgan vulqonning yoshi 210 000 dan 280 000 yilgacha va taxminan 100 000 yil oldin paydo boʻlgan. Tarixiy jihatdan bu Gavayi orolini tashkil etuvchi besh vulqonning eng faoli. Kilauea shuningdek, Yerdagi eng faol vulqonlardan biri boʻlib, eng soʻnggi va hozirda davom etayotgan otilish 2021-yil 29-sentyabrda, vulqon choʻqqisi kalderasidagi chuqur krateri boʻlgan Halemaʼumaʼu ichidagi bir nechta teshiklar lava otishni boshlangan.
Kilauea — Gavayi issiq nuqtasining ikkinchi eng yosh vulqon va Gavayi-Imperator dengiz togʻlari zanjirining hozirgi otilish markazi hisoblanadi. Uning topografik ahamiyati yoʻqligi va uning faoliyati tarixan Mauna Loa faoliyatiga toʻgʻri kelgan deb hisoblangan. Strukturaviy jihatdan, Kilauea choʻqqisida yaqinda shakllangan katta kaldera va ikkita faol rift zonasiga ega, ulardan biri sharqqa 125 km (78 milya) va ikkinchisi gʻarbga 35 km (22 milya) choʻzilgan, vertikal ravishda harakatlanadigan nomaʼlum chuqurlikdagi faol yoriq sifatida (yiliga oʻrtacha 2 dan 20 mm gacha (0,1 dan 0,8 dyuymgacha)) tanilgan.
2008- va 2018-yillar oraligʻida Halemaʼumaʼu chuqur krateri faol lava koʻliga ega edi. Kilauea shuningdek, 1983-yil yanvaridan 2018-yilning apreligacha oʻzining sharqiy yoriq zonasidagi ventilyatorlardan deyarli uzluksiz otilib chiqdi va katta moddiy zarar keltirdi, jumladan, Kalapana va Kaimu shaharlari hamda 1990-yilda jamiyatning mashhur qora qumli plyaji vayron boʻldi.
2018-yil may oyidan boshlab faoliyat sammitdan quyi Puna okrugiga koʻchdi, bu vaqtda yigirma teshikdan lava otilib chiqdi. Otilishda kuchli otiladigan lava favvoralari uch joyda erigan toshlardan iborat halokatli daryolari okeanga qadar yetib bordi. Otilish Gavayidagi eng katta tabiiy chuchuk suvli koʻlni vayron qildi, Leylani Estates va Lanipuna bogʻlarining katta qismiga ham ziyon yetdi. Gavayidagi Kapoho plyajining koʻp qismini butunlay suv ostida qoldirdi. Lava, shuningdek, Kapoho koʻrfazini toʻldirdi va dengizga qariyb bir mil uzoqlikda yangi yerlarni kengaytirdi[1][2]. Gavayi okrugi xabar berishicha, 716 ta turar-joy lava tomonidan vayron qilingan[3]. Pastki Punadagi faollikning pasayishi bilan bir vaqtda, Halemaʼumaʼu ichidagi lava koʻli quridi va vulqon choʻqqisida bir qator portlovchi qulash hodisalari sodir boʻldi, kamida bitta portlash 30 000 fut (9 100 m) balandlikda kulni havoga chiqardi. Bu faoliyat Gavayi vulqonlari milliy bogʻining Kilauea qismini bir necha oy davomida yopilishiga turtki boʻldi. Ushbu voqea 2018-yil sentabr oyida tugadi[3]. Ikki yildan ortiq sukunatdan so‘ng, Kilauea 2020-yilning dekabridan 2021-yilning mayiga qadar Halemaʼumau kraterida yana otildi, u yerda bir necha teshiklardan otilib chiqqan lava krater ichida bir yildan ko‘proq vaqt davomida o‘sib kelayotgan suv ko‘lidan qaynab, uni chuqurligi 229 metr (751 fut) lava bilan toʻldirdi[4][5].
Kīlauea portlash tarixi uzoq va faol boʻlgan; uning nomi gavayi tilida „koʻp tarqalish“ yoki „koʻp tarqalish“ degan maʼnoni anglatadi, bu uning tez-tez lava quyilishini nazarda tutadi. Vulqondagi eng qadimgi lavalar uning suv osti qalqoni bosqichiga toʻgʻri keladi, namunalar uning suv ostida qolgan yon bagʻirlaridan masofadan boshqariladigan suv osti vositalari tomonidan topilgan; boshqa oqimlarning namunalari asosiy namunalar sifatida tiklandi. 1000 yildan kichikroq lavalar vulqon yuzasining 90 foizini qoplaydi. Eng qadimgi lavalar 2800 yil oldin paydo boʻlgan.
_(Kilauea_Volcano,_Hawaii)_(52030467811).jpg)
Kilaueaning ilk yaxshi hujjatlashtirilgan vulqon otilish holati 1823-yilda sodir boʻlgan (Gʻarbiy aloqa va yozma tarix 1778-yilda boshlangan). Oʻshandan beri vulqon qayta-qayta otildi. Koʻpgina tarixiy otilishlar vulqon choʻqqisida yoki uning sharqiy rift zonasida sodir boʻlgan va uzoq davom etgan va effuziv xarakterga ega edi. Biroq, geologik maʼlumotlar shuni koʻrsatadiki, Yevropa bilan aloqa qilishdan oldin kuchli portlash faolligi juda keng tarqalgan edi; 1790-yilda shunday otilishlardan biri 400 dan ortiq odamni oʻldirdi va bu hozirgi Qoʻshma Shtatlardagi eng halokatli vulqon otilishiga aylandi.Agar portlash faolligi qayta boshlansa, vulqon odamlar uchun yanada xavfliroq boʻladi. Kilaueaning eng oxirgi otilishi (hozirda davom etayotganidan oldin) 1983-yil 3-yanvarda boshlangan va 2018-yilda tugagan. 2011 yil yanvar holatiga koʻra, otilish natijasida 3,5 km3 (1 kub mil) lava hosil boʻlgan va 123,2 km2 (48 sq milya) er yuzasiga chiqqan.
Qisqacha vulqon haqida
[tahrir | manbasini tahrirlash]Kilaueaning yuqori faolligi uning togʻ yonbagʻirlari ekologiyasiga katta taʼsir koʻrsatadi, bu yerda oʻsimliklarning oʻsishi koʻpincha yangi tefra va vulqon Oltingugurt dioksidi bilan toʻxtatiladi, ayniqsa Kaʼu choʻli deb nomlanuvchi janubi-gʻarbiy rift zonasining janubidagi taqir hududda kislotali yomgʻirlar hosil qiladi. Shunga qaramay, yovvoyi tabiat vulqonning boshqa joylarida buzilmagan joyda gullab-yashnaydi va Kilauea eng yaqin quruqlikdan izolyatsiya qilinganligi tufayli juda endemik hisoblanadi. Tarixiy jihatdan oroldagi besh vulqon Gavayi xalqi tomonidan muqaddas hisoblangan va Gavayi mifologiyasida Kilaueadagi Halemaʼumau olov, chaqmoq, shamol va vulqonlar maʼbudasi Pelening tanasi va uyi boʻlib xizmat qilgan[6]. Angliyalik missioner Uilyam Ellis Kilauea haqida birinchilardan boʻlib tezkor maʼlumot berdi va ikki hafta davomida vulqon boʻylab sayohat qildi; 1912-yilda Tomas Jaggar tomonidan asos solinganidan beri Kilauea Kaldera boʻyida joylashgan Gavayi vulqon rasadxonasi vulqon va umuman orolda asosiy tadqiqot va ilmiy organ boʻlib xizmat qildi. 1916-yilda Gavayi vulqonlari milliy bogʻini tashkil etuvchi qonun loyihasi prezident Woodrow Wilson tomonidan imzolangan; oʻshandan beri park Jahon merosi roʻyhatidan joy olgan va asosiy sayyohlik maskaniga aylangan. Mazkur hududga har yili taxminan 2,6 million kishini tashrif buyuradi.
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Peterkin, Peterkin. „Lava oqimlari bir necha soat ichida Gavayining eng katta ko'lini vayron qildi“. Hawaii News Now. Qaraldi: 25-iyul 2022-yil.
- ↑ „Deyarli barcha Kapoho plyajlari, dam olish joylari lava tomonidan vayron etildi“ (2018-yil 5-iyun).
- ↑ 3,0 3,1 Lava oqimlari bir necha soatda Gavayining ulkan ko`lini barbod qildi.
- ↑ „Kilauea vulqonida yangi otilish“. West Hawaii Today (2020-yil 20-dekabr).
- ↑ „So`nggi portlash“. USGS.
- ↑ „Madam Pelening Gavayidagi uyi“. The Atlantic (2018-yil 10-may).