Karl Menger
| Karl Menger | |
|---|---|
 | |
| Tavalludi |
13-yanvar 1902-yil Vena, Avstriya-Vengriya |
| Vafoti |
5-oktyabr 1985-yil (83 yoshda) Highland Park, Illinois, USA |
| Fuqaroligi | Avstriya |
| Sohasi | Matematika |
| Ish joylari |
Illinoys texnologiya instituti Notrdam universiteti Vena universiteti |
| Tezis sarlavhasi | Über die Dimensionalität von Punktmengen |
| Akademik rahbarlari | Hans Hahn |
| Mashhur shogirdlari |
Abraham Wald Witold Hurewicz Georg Nöbeling |
Karl Menger (1902-yil, 13-yanvar – 1985-yil, 5-oktyabr) Avstriyalik matematik, iqtisodchi Carl Mengerning oʻgʻli edi. Matematikada Menger algebra maydoni nazariyasi va past regulyarlik (silliqlik) egri chiziqlar va oʻlchov nazariyasi bilan shugʻullangan; graf nazariyasida esa Menger teoremasi bilan tanilgan. Matematikadan tashqari, Menger oʻyinlar nazariyasi va ijtimoiy fanlarga katta hissa qoʻshgan.
Biografiyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Karl Menger Hans Hahning talabasi bo'lgan va 1924-yilda Vena universitetidan doktorlik diplomini olgan. L.E.J.Brouwer 1925-yilda Mengerni Amsterdam universitetiga o'qitishga taklif qiladi. 1927-yilda u Venaga qaytdi va u yerda professorlik darajasini oldi. 1930–1931-yillarda u Harvard universiteti va Rice instituti tashrif buyurgan. 1937-yildan 1946-yilgacha Notre Dam universiteti professoridir. 1946-yildan 1971-yilgacha u Chikagodagi Ilinoys texnologiya institutida professor bo'lgan. 1983-yilda IIT Mengerga insonparvarlik harflari va ilm-fanlari doktori darajasini berdi[1].
Matematikaga qo'shgan hissasi
[tahrir | manbasini tahrirlash].jpg)
Uning eng mashhur ishlaridan biri Menger shimgichi (Sierpinski shimgichi deb noto'g'ri tanilgan) edi. Shuningdek, bu Cantor to'plami bilan bog'liq.
Artur Keyli bilan Menger masofa geometriyasining asoschilaridan biri hisoblanadi; ayniqsa, burchak va egrilik tushunchalarining to'g'ridan-to'g'ri o'lchanadigan fizik kattaliklar, ya'ni masofa qiymatlarining nisbatlari nuqtai nazaridan rasmiylashtirilgan ta'riflariga ega bo'lish orqali. Ushbu ta'riflarda uchraydigan xarakterli matematik ifodalar Keyli-Menger determinantlaridir.
U 1920-yillarda Venadagi falsafa va jamiyat muzokaralari olib boriladigan aylananing a'zosi edi. O'sha vaqt ichida u Sankt-Peterburg paradoksi bo'yicha ta'sirchan natijani iqtisoddagi foydalilik nazariyasiga qo'llash nomi bilan nashr etdi; bu natija tubdan noto'g'ri deb tanqid qilindi[2] [3]. Keyinchalik u Oskar Morgenstern bilan birga o'yin nazariyasi rivojlantirishga hissa qo'shdi.
Menger "Ekonometrik jamiyat" ning asoschisi edi.
Asarlaridagi iqtisodiy qarashlari
[tahrir | manbasini tahrirlash]U insonlarning ehtiyojini o'rganish orqali mahsulotga talabni qondirish yo'llarini hamda ehtiyojlarini qondira oladigan mahsulotlarni tahlil qila oldi. Menger insonning individual qiziqishini emas, balki uning buyumlarga munosabatini iqtisodiy kategoriya sifatida qaraydi. Qimmatlilik uning g'oyasida sub'ektiv, chunki ma'lum bir shaxs tomonidan buyumning individual bahosi va uning nafliligi anglashidir. Bu inson ongidan tashqarisida buyumning qimmatliligi yo'q bo'lsa ham, ammo u inson ongida qimmatga ega bo'ladi. Buyum foydaliligini Menger ikki ko'rinishda aks ettiradi: birinchisi iqtisodiy mahsulotlar — bu ehtiyojlarning yuqoriligi bilan o'z qimatiga ega noyob mahsulotlardir, noiqtisodiy mahsulotlar esa keng tarqalgan va shu sababli ularning inson uchun qiymati past buyumlar deb ta'riflashadi. Ular o'rtasidagi chegara egiluvchan: biror bir buyumning kamayishi yoki ko'payishi bir kategoriyadan ikkinchi kategoriyaga o'tishiga sabab bo'ladi. Menger shuningdek mahsulotlarni ketma-ketligini ham ajratgan: birinchi tartibdagi mahsulotlar - bu natijaviy mahsulotlar, ikkinchi tartibdagi mahsulotlar birinchisini ishlab cghiqarish uchun kerak bo'ladigan mahsulotlardir (hozirgi til bilan aytganda aylanma mahsulotlar). Menger aytadiki, ishlab chiqarishning kengayishi va murakkablashishi oqibatida vaqt (ya'ni ishlab chiqarish vaqti) ko'payadi, bu natijaviy mahsulotni ishlab chiqarish vaqtini uzaytiradi.
Merosi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mengerning eng uzoq va so'nggi akademik lavozimi Illiinoysning texnologiya institutida bo'lgan, u har yili IIT Karl Menger ma'ruzasini davomli o'tkazib boradi va har yili oliy o'quv yurtining iqtidorli talabalariga IIT Karl Menger talaba stipendiya mukofoti taqdim etiladi[4].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ „Biography of Karl Menger“. Illinois Institute of Technology. Qaraldi: 2010-yil 22-dekabr.
- ↑ Menger, Karl (1934-08-01). "Das Unsicherheitsmoment in der Wertlehre" (de). Zeitschrift für Nationalökonomie 5 (4): 459–485. doi:10.1007/BF01311578. ISSN 1617-7134.
- ↑ Peters, O. and Gell-Mann, M., 2016. Evaluating gambles using dynamics. Chaos: An Interdisciplinary Journal of Nonlinear Science, 26(2), p.023103
- ↑ „Remembering Karl Menger“. Illinois Institute of Technology. 2009-yil 2-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 26-mart.