Imantay Satbay

Imantay Satbayuli (1845,sobiq Oqkelin boʻyi, hozirgi Pavlodar viloyati, Bayanaul tumani — 1928, hozirgi Pavlodar viloyati, Bayanaoʻl tumani, Satboyev qishloq okrugi) — Qanish Satboyevning otasi. Argʻin qabilasining Suyindik urugʻining Qarjas boʻlimidan. Qishloq mullasidan arab tilini o‘rgangach,17 yoshida Ombi shahridagi Abdirahim madrasasida uch yil tahsil olib arab, fors, chag‘atoy tillarida kitob o‘qish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Shundan so‘ng Imantoy domlaning qarshisida o‘tirmay, muntazam o‘qidi.Biroq, u bilan suhbatlashgan, ayrimlarining yozgan xotiralariga ko‘ra, Imekenning tili murakkab, aqli teran, o‘z ona xalqining eski tarixini, sheʼrlarini yaxshi biladi, bugungi ahvolni yaxshi biladi, uning feʼl-atvori vazmin, mehribon, aqlli jon ekani aytiladi. Arxivda Imekenning 83 yillik hayoti haqida ko‘plab qozoq og‘zaki adabiyoti namunalarini to‘plagani va bu ish bilan alohida shug‘ullangan rus tadqiqotchilariga yordam bergani haqidagi baʼzi maʼlumotlar saqlanib qolgan.

Buxor Jirau Qalqamanuli hayoti va merosiga oid baʼzi maʼlumotlarni yozib oldi. Akademik A.X.Margʻulon bu maʼlumotlarni Peterburgdagi I.N.Berezin arxividan topib, Ch.Valixonovning 5 jildlik asarlar toʻplamining 1-tomida rus tilida nashr ettirgan (Olmaota, 1961). Zemstvo statistik olimi, tarixchi, professor F.A.Shcherbina Oʻljabay bi Tolibayning oʻgʻli (1709-1783) haqida maʼlumot toʻplashda yordam bergan. Marg‘ulon o‘zining „Buyuk olim, suyukli fuqaro“ sarlavhali maqolasida Qanish Satboyev haqida "Imantoy O‘mbayda o‘qib yurganida Shoqan Ualixonov bilan yaqindan tanish bo‘lib, u bilan yaqin munosabatda bo‘lib, bir xonadonda bir muddat birga yashagan. "(„Qozogʻiston maktabi“, 1969-yil, 4-son). Imantoy davrida Valixonovning do‘sti G.N.Potanin ham do‘stona munosabatda bo‘lgan (Qozoq xalq og‘zaki ijodi G.N.Potanina to‘plamida, 1972, 23-bet). Oʻz qishlogʻida oʻlkashunos V.N. va A.N. Beloslyudovlar tez-tez tashrif buyurishdi, davolandilar va taʼtillarini oʻtkazdilar. Imantoyning cho‘qintirgan onasi Nurim Tasbolatkinadan Kunshe ismli o‘g‘il ko‘rgan, ammo u yoshligida vafot etgan.

Oradan bir necha yil o‘tib, o‘zidan ancha yosh bo‘lgan Alimaga ikkinchi marta turmushga chiqdi; G‘aziza,G‘oziz (Bokesh),Qanish ismli farzandlari bo‘lgan. 19-asr oxiri va yangi asr boshlarida Imantoy Oqkelin boʻlining xalq sudi (yoki sobiq sudyasi) boʻlib ishlagan.Biroq, Imekenning sudyalik faoliyati haqida kam maʼlumot mavjud. Qishloq oqsoqollarining og‘zaki hikoyalarida oltmish yoshga to‘lgunicha bu xizmatni qilgani aytiladi. To‘g‘rirog‘i, u adolatli, qoziga taklif qilinadigan pora va poralarga qiziqmas, kambag‘allarni tahqirlaganlarga qattiqqo‘l edi, aksincha, himoyasizlarga mehribon edi. Bi qishlog‘i Sibirga surgundan qochgan musulmon kavkazliklarga g‘amxo‘rlik qilib, baʼzilariga ot mindirib, kiyintirib, ovqat berib turgan. U buni insoniy burchi deb bildi.

Imantoy o‘yin-kulgiga mehr qo‘ygan,dafni mohirlik bilan chalar, o‘yin-kulgilarda, bazmlarda tomoshabinlar olqishlaganda qo‘shiq kuylardi. Qadim zamonlar ertaklarini yaxshi bilgan, ayrimlarini yoddan aytib bergan. „Zarqum“, „Qizil taban Hasen“, „Shokirat“ kabi qissalarni sheʼr bilan aytgan xonandalarni o‘z qishlog‘iga taklif etib, sovg‘a-salomlar berib, butun qishloqda tinglashni maroqli o‘yinga aylantirdi. Yoshligida u ovga, qush ovlashga yaqin edi, lekin qo‘shiq aytishga, gapirishga qiziqmasdi. U ovning barcha turlaridan koʻra ov qilishni afzal koʻrgan. „Burgut qushlari va jo‘xori tazular qochib ketayotgan jonivorni katta kuch bilan ushlaydi.To‘g‘ri to‘pponcha egasi esa daladagi yirtqichni mergan bilan otadi…“ -degan maqol o‘sha odamdan tarqalgan ekan.Qishlog‘ining dehqonchiligiga ham aralashmay, to‘ng‘ich o‘g‘li G‘ozizning yelkasiga oldi. Valixonov 1865-yilda Jetisuda vafot etganida, otasi Chingiz Sulton Orqadagi Ko‘kshetovdan Kiyandagi Tezek qishlog‘iga, suyukli o‘g‘li dafn etilgan Oltinemelga kuzatib qo‘yilganda, marhumning amakisidan 20 yoshli Imantoy bo‘lgan. oʻsha guruh orasida.Bu holat Imantoyning yoshligidanoq o‘zining aql-zakovati bilan saflarida yetakchi bo‘lganidan dalolat beradi.Shu bois Segiz Seri Baxromulining jajji go‘dakni dunyoga keltirganida bildirgan ezgu tilaklari juda qadrlandi.

Darhaqiqat, Imantoy bilak kuchidan ko‘ra ilmni, boylikdan ko‘ra feʼl pokligini afzal ko‘rgan, iymon-odob yo‘lini ideallashtirgan. Unga ergashgan ukalari va oʻz avlodlari faqat ezgulik yoʻlini boshladilar. Shuning uchun ham uning hukmronligi hukmron bo‘lgan ikki qishloqdan juda ko‘p ziyoli fuqarolar chiqqan… Imantoyning keksalikdagi orzusi musulmonchilik burchini ado etib, Makkaga borish edi. Dahriylik targ‘iboti siyosatga aylanib ketdi va dinsizlar jamiyati aniqlanganda bolalar taqvodor otasining xohish-istaklarini bajara olmadilar. Imontoyni ko‘rgan, bir necha bor uchrashgan Marg‘ulon „…Qanishning o‘z otasi Imantoy aqlli, muloyim, teran fikrli, hamma narsani aql-idrok, sabr-toqat bilan hal qiladigan inson edi.U umrining ko‘p qismini qadim zamonlarning nohaq yovuz ishlariga qarshi o‘tkazdi va mazlum va jabr-jafoga uchragan xalqqa yordam berishdek buyuk maqsadni oldi.Imekenning bu yaxshi fazilatlarini u bilan birga ishlagan kambag‘allar-Qo‘zibagar va Kosen yaxshi bilishardi. Ularning avlodlari-sovxoz ishchilari Zoir va Nurlan bugun ham bu fazilatni unutmaganlar“, -deydi akademik A.Qayipov Imekenni „…Imeken uzun bo‘yli, to‘rtburchak ko‘zli, qirra burunli, soqol-mo‘ylovi o‘tkir, qo‘y ko‘zlari o‘tkir, qop-qora, ko‘rkam odam“ deb taʼriflagan („Qanish og‘a“, Olmaota), 1989; 303-bet). Imantoy qabristoni Shodirada (Tengdiq, hozirgi Satboev qishlogʻi); 1904-yilda vafot etgan Alima ham shu yerda dafn etilgan.Keyinroq Qanish Imantayuli ularning boshlariga marmar belgi qo‘yib, atrofini o‘rab olib, ovqat beribdi.