Kontent qismiga oʻtish

Goji

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Tibet goji)si.
(Xitoy boʻri mevasi)

Goji, goji berry yoki boʻri mevasi (xitoycha: 枸杞) Lycium barbarum yoki Lycium chinense mevasi boʻlib, iuzumdoshlar oilasiga mansub bir-biriga yaqin boʻlgan ikki turi[1]. L.barbarum va L.chinni mevalari oʻxshash, ammo taʼmi va shakar tarkibidagi farqlar bilan ajralib turishi mumkin[2].

Bu ikkala turning vatani Osiyodir[1] va anʼanaviy Osiyo oshxonasida uzoq vaqtdan beri qoʻllangan.

Meva, shuningdek, kamida mil. av. 3-asrdan beri anʼanaviy xitoy, koreys va yapon tibbiyotining tarkibiy qismi boʻlib kelgan Farmakopeyalarda oʻsimlikning mevasi lotincha lycii fructus nomi bilan, barglari esa herba lycii deb ataladi[3][4].

Taxminan 2000-yildan beri goji berry va undan olingan mahsulotlar rivojlangan mamlakatlarda sogʻliq uchun oziq-ovqat yoki muqobil tibbiyot vositalari sifatida keng tarqalgan.

Etimologiya va nomlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lycium jinsi nomi 1753-yilda Linney tomonidan berilgan[5]. Lotincha lycium nomi yunoncha „Lykion“ (lykion) soʻzidan olingan boʻlib, Pliniy Elder (23-79) va Pedanius Dioscorides (taxminan 40-90) tomonidan boʻyoq tikan deb nomlanuvchi oʻsimlik uchun ishlatilgan, ehtimol bu Rhamnus turi boʻlgan.

Umumiy ingliz nomi, wolfberry[5][6], nomaʼlum kelib chiqishi bor. Lotincha Lycium nomi yunoncha lōkos (lycos) dan olingan, yaʼni „boʻri“ degan notoʻgʻri taxmindan kelib chiqqan boʻlishi mumkin[7][8].

Ingliz tilida soʻzlashadigan dunyoda goji berry nomi taxminan 2000-yildan beri qoʻllanila boshlandi[9][10][11].

Texnik botanika nomenklaturasida L.barbarum nikoh tok deb ataladi, L.chinense xitoy choʻl tikanidir[5][12].

Foydalanadi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anʼanaviy Osiyo oshxonasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Yosh boʻri mevasi kurtaklari va barglari bargli sabzavot sifatida tijorat maqsadlarida yigʻiladi[13][14]. Rezavorlar idishlarda garnitur yoki shirinlik manbai sifatida ishlatiladi[15].

Ovqat

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Yangi goji rezavorlari (bujmayish hosildan keyin suvsizlanish tufayli yuzaga keladi)
Quritilgan goji mevalari
Lycium barbarum urugʻidan olingan moy

21-asrning boshidan beri quritilgan mevalar, vaqti-vaqti bilan mayiz bilan solishtirganda, sogʻliq uchun oziq-ovqat sifatida sotilmoqda, uning foydalari haqida hech qanday maʼlumot berilmagan[9][8][10]. Ushbu daʼvolardan soʻng, quritilgan va yangi goji rezavorlari granula barlari kabi koʻplab atistirmaliklar va oziq-ovqat qoʻshimchalariga kiritilgan[16]. Butun va maydalangan boʻri urugʻi va urugʻ moyi mahsulotlari mavjud. 

Marketing boʻyicha qarama-qarshiliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻpincha " supermeva " deb ataladigan mahsulotni sotishda qoʻllaniladigan ekstremal daʼvolar orasida har kuni boʻri mevalarini isteʼmol qilgan Li Qing Yuen ismli xitoylik erkak 256 yoshgacha (1677) yashaganligi haqidagi tasdiqlanmagan hikoyadir. — 1933). Bu daʼvo 2003-yilda Earl Mindellning risolasidan kelib chiqqan boʻlib, u goji saratonga qarshi xususiyatlarga ega ekanligini taʼkidlagan[17]. risolada yolgʻon va tasdiqlanmagan daʼvolar mavjud edi[18][8].

Goji berry va undan olingan mahsulotlarning sogʻliq uchun foydalari haqidagi bunday boʻrttirilgan daʼvolar, jumladan, davlat nazorat organlari tomonidan kuchli reaksiyalarni keltirib chiqardi. 2006-yilda AQSh oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi (FDA) ikkita goji sharbati tarqatuvchisiga tasdiqlanmagan terapevtik foydalari haqida ogohlantiruvchi xatlar yuborgan[19][20]. Bu bayonotlar Amerika Qoʻshma Shtatlarining Oziq-ovqat, dori-darmon va kosmetika toʻgʻrisidagi qonunini buzdi, chunki ular „mahsulotni davolash, taʼsirni yumshatish uchun moʻljallangan dori sifatida belgilaydilar“., davolash yoki kasallikning oldini olish" boʻri mevalari yoki sharbatlari bunday ilmiy bahoga ega boʻlmaganda. FDA tomonidan qoʻshimcha ravishda aytilishicha, goji sharbati "koʻrsatilgan shartlar uchun umuman xavfsiz va samarali deb tan olinmagan " va shuning uchun Qonunning 21 § boʻlimiga muvofiq „yangi dori“ sifatida koʻrib chiqilishi kerak.   Yangi dori-darmonlarni Qoʻshma Shtatlarda FDAning oldindan roziligisiz qonuniy ravishda sotish mumkin emas. 

2007-yil yanvar oyida goji sharbati mahsuloti boʻyicha marketing bayonotlari Kanada televizion tarmogʻi CBC tomonidan ishlab chiqarilgan Marketplace isteʼmolchilarni himoya qilish dasturining tergov hisoboti mavzusi boʻldi[18]. Intervyuda Erl Mindell (oʻsha paytda FreeLife International, Inc. toʻgʻridan-toʻgʻri marketing kompaniyasida ishlagan) Nyu-Yorkdagi Memorial Sloan-Kettering saraton markazida boʻri sharbatidan foydalanish inson koʻkrak saratonining 75 foizini oldini olishini koʻrsatadigan klinik tadqiqotlarni yakunlaganini yolgʻon daʼvo qildi. holatlar[18].

2009-yil 29-mayda Amerika Qoʻshma Shtatlarining Arizona okrug sudida FreeLife kompaniyasiga qarshi jamoaviy daʼvo qoʻzgʻatildi. Ushbu daʼvo FreeLifeʼning Himolaya Goji Juice, GoChi va TaiSlim mahsulotlariga oid yolgʻon daʼvolar, notoʻgʻri maʼlumotlar, yolgʻon va yolgʻon reklama va boshqa masalalarda daʼvo qilingan. Ushbu daʼvo mahsulotlarni yillar davomida sotib olgan isteʼmolchilar uchun choralar koʻrdi[21][22]. 2010-yil 28-aprelda kelishuv bitimiga erishildi, unda FreeLife oʻzining goji mahsulotlari „isitilmagan“ yoki „xom“ sifatida sotilmasligini taʼminlash choralarini koʻrdi va taʼlim tashkilotiga hissa qoʻshdi. 

Boshqa koʻplab yangi oziq-ovqat mahsulotlari va qoʻshimchalarda boʻlgani kabi, isteʼmolchi mahsulotlarini ishlab chiqarishda klinik dalillarning yoʻqligi va sifatsiz nazorat goji ning klinik tavsiya etilishi yoki qoʻllanilishiga toʻsqinlik qiladi.

Ilmiy tadqiqot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Anʼanaviy tibbiyot tomonidan daʼvo qilingan koʻplab taʼsirlar tufayli, mevali fitokimyoviy moddalarning biologik xususiyatlarini oʻrganish uchun katta asosiy tadqiqotlar oʻtkazildi. Mevalar, urugʻlar, ildizlar va polisaxaridlar kabi boshqa tarkibiy qismlarning tarkibi tahlil qilingan va ekstraktlar oʻrganilmoqda. Biroq, mevaning oʻzi, uning sharbati yoki ekstraktlarini isteʼmol qilishning biologik taʼsiri yoki klinik samaradorligi tasdiqlanmagan .

Xavfsizlik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Dori vositalari bilan oʻzaro taʼsiri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ichimlik ichish sinovlari shuni koʻrsatadiki, goji choyidagi nomaʼlum boʻri mevali fitokimyoviy moddalar, masalan, P450 sitoxromi jigar fermentlari tomonidan qayta ishlangan dorilarning metabolizmida ishtirok etishi mumkin. Bunday dorilar orasida varfarin va diabet, taxikardiya yoki gipertenziya uchun preparatlar mavjud[9].

Pestitsidlar va fungitsidlar qoldiqlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy Qishloq xoʻjaligi vazirligining Xitoy yashil oziq-ovqatni rivojlantirish markazi tomonidan boshqariladigan Xitoyning yashil oziq-ovqat standarti baʼzi pestitsidlar va gerbitsidlardan foydalanishga ruxsat beradi. Tibet platosidagi qishloq xoʻjaligi (koʻp „Himoloy“ yoki „Tibet“ markali rezavorlar paydo boʻladi) anʼanaviy ravishda oʻgʻitlar va pestitsidlardan foydalanadi, bu esa u yerdan kelib chiqqan rezavorlar uchun organik daʼvolarni inkor qiladi.

21-asr boshidan beri Amerika Qoʻshma Shtatlari Oziq-ovqat va farmatsevtika idorasi tomonidan import qilingan boʻri mevalari va boʻri mevalarida yuqori darajadagi insektitsid qoldiqlari (jumladan, fenvalerat, sipermetrin va atsetamiprid) va fungitsid qoldiqlari (masalan, triadimenol va izoprotiolan) aniqlangan.

Oʻstirish va tijoratlashtirish

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fransiyadagi bozorda sotiladigan quritilgan goji mevalari
Muzxonada saqlangan goji mevalari

Pishganida, choʻzinchoq, qizil rezavorlar yumshoq boʻlib, sifatini yoʻqotmasligi uchun uzumzordan tovoqlar ichiga terilishi kerak. Mevalarni ochiq ayvonlarda toʻliq quyoshda quritish yoki mexanik suvsizlantirish orqali 48 soat davomida issiqlik taʼsirining bosqichma-bosqich ortib borishi bilan quritiladi. 

Xitoy

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Xitoy dunyodagi boʻri mevalarining asosiy yetkazib beruvchisi boʻlib, umumiy eksporti 2004 yilining oʻzida 120 million AQSh dollarini tashkil etgandi. Bu mahsulot butun mamlakat boʻylab 82000 gektardan 95 000 tonna boʻri mevasini hosilini terib olinadi.

Tijorat maqsadida ishlab chiqarilgan boʻri mevasining asosiy qismi (2013-yilda 50 ming tonna, Xitoyning umumiy hosilining 45 foizini tashkil qiladi) Shimoliy-Gʻarbiy Xitoyning Ningxia va Shinjondagi L. barbarum plantatsiyalaridan olinadi. Ekish markazi Ningxia shtatining Zhongning okrugida joylashgan boʻlib, u yerda boʻri plantatsiyalari odatda 40 dan 400 gektargacha (100-1000 akr yoki 500-6000 mu) maydonni egallaydi. 

Ningxia goji 700 yildan koʻproq vaqt davomida Xuanxe daryosining unumdor yerlarda yetishtiriladi. Ular baʼzan tijoratda „qizil olmoslar“ deb taʼriflanadi[23].  Hududda rezavor mevaning tijorat va eksport salohiyatini oshirish uchun yetishtiruvchilar, qayta ishlovchilar, marketologlar va boʻri yetishtirish boʻyicha olimlardan iborat sanoat uyushmasi ishlab chiqilgan. Ningxia goji — anʼanaviy xitoy tibbiyoti amaliyotchilari tomonidan qoʻllaniladigan nav[24].

Boʻri mevalari har yili avgust oyida Ningxia shahrida rezavor mevalari yigʻim-terimiga toʻgʻri keladigan yillik festival bilan nishonlanadi[25]. Dastlab Ningxia poytaxti Yinchuan shahrida oʻtkazilgan festival 2000-yildan beri Zhongning okrugida tashkil etilgan[25].

Ningxiadan tashqari, Xitoyning Ichki Moʻgʻuliston, Tsinxay, Gansu, Shensi, Shansi va Xebey mintaqalarida boʻri mevalarining tijorat hajmi oʻsadi. 

Birlashgan Qirollik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Lycium barbarum Buyuk Britaniyada 1730-yillarda Argil gertsogi tomonidan kiritilgan, ammo oʻsimlik asosan toʻsiqlar va dekorativ bogʻdorchilik uchun ishlatilgan.

Buyuk Britaniyaning Oziq-ovqat standartlari agentligi (FSA) dastlab goji berryni Novel Foods roʻyxatiga kiritgan edi. Ushbu tasnif Yevropa Kengashi va Parlamentdan marketing uchun ruxsat olishni talab qiladi.  Biroq, 2007-yil 18-iyunda FSA 1997-yilgacha meva isteʼmol qilishning sezilarli tarixi boʻlgan degan xulosaga keldi, bu uning xavfsizligini koʻrsatadi va shuning uchun uni roʻyxatdan olib tashladi.

Kanada va Amerika Qoʻshma Shtatlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

21-asrning birinchi oʻn yilligida Kanada va Qoʻshma Shtatlardagi fermerlar yangi rezavorlar, sharbatlar va qayta ishlangan mahsulotlar uchun potentsial bozorlarni qondirish uchun tijorat miqyosida goji yetishtirishni boshladilar.

Avstraliya

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Avstraliya goji mevalarining koʻp qismini Xitoydan import qiladi, chunki Avstraliya ishchi kuchi hozirgi bozorning eng katta ulushiga ega boʻlgan mamlakatlarga nisbatan qimmat.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ 1,0 1,1 Flint, Harrison Leigh „Lycium barbarum“, . Landscape plants for eastern North America: exclusive of Florida and the immediate Gulf Coast. Chichester: John Wiley & Sons, 1997 — 326-bet. ISBN 978-0-471-59919-7. 
  2. ↑ Lee, HW; Kim, YH; Kim, YH; Lee, GH; Lee, MY (2014). „Discrimination of Lycium chinense and Lycium barbarum by taste pattern and betaine analysis“. International Journal of Clinical and Experimental Medicine. 7-jild, № 8. 2053–9-bet. ISSN 1940-5901. PMC 4161546. PMID 25232386.
  3. ↑ "Lycii fructus (Wayback Machine saytida 2019-01-03 sanasida arxivlangan)", European Pharmacopoea 9.3, page 4812
  4. ↑ Ray Upton et al., editors (2010): „Lycium chinense Mill, L. barbarum L., Lycium fruit, Lycii fructus“. In American Herbal Pharmacopoeia Botanical Pharmacognosy: Microscopic Characterization Of Botanical Medicines, page 468. Published by CRC Press.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 „Lycium L.“. Interagency Taxonomic Information System (2011). Qaraldi: 2020-yil 14-oktyabr.
  6. ↑ „Scientific classification for Lycium barbarum L.“. Natural Resources Conservation Service. US Department of Agriculture. Qaraldi: 2013-yil 13-aprel.
  7. ↑ Smal, Ernest. Top 100 Exotic Food Plants. CRC Press, 2012 — 249-bet. ISBN 9781439856888. Qaraldi: 2015-yil 12-sentyabr. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Gross PM. „Goji: what it is... and isn't“. NewHope Network, Penton Media Inc. (2007). 2022-yil 21-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 21-oktyabr.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 „Lycium“. MedlinePlus. National Library of Medicine, US National Institutes of Health (2021-yil 2-iyul). Qaraldi: 2022-yil 26-yanvar.
  10. ↑ 10,0 10,1 „Goji Berries“. UK Food Standards Agency, Novel Foods, Additives and Supplements Division (2007-yil iyun). 2012-yil 20-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2013-yil 13-aprel.
  11. ↑ „Responses on goji berries reviewed, UK Food Standards Agency, June 2007“. 2012-yil 12-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2007-yil 18-iyun.
  12. ↑ „Classification for Kingdom Plantae Down to Genus Lycium L.“. US Department of Agriculture, Natural Resources Conservation Services (2017). Qaraldi: 2017-yil 26-yanvar.
  13. ↑ Isabelle, M.; Lee, B.L.; Lim, M.T.; Koh, W.-P.; Huang, D.; Ong, C.N. (2010). „Antioxidant activity and profiles of common vegetables in Singapore“. Food Chemistry. 120-jild, № 4. 993–1003-bet. doi:10.1016/j.foodchem.2009.11.038.
  14. ↑ Dong, J.; Lu, D.; Wang, Y. (2009). „Analysis of flavonoids from leaves of cultivated Lycium barbarum L.“. Plant Foods for Human Nutrition. 64-jild, № 3. 199–204-bet. doi:10.1007/s11130-009-0128-x. PMID 19655256.
  15. ↑ Turrell. „The berry that keeps Asia looking young“ (en). www.bbc.com.
  16. ↑ Baltazar A. „Raising the Bar (on Chocolate)“. Nutraceuticals World. Rodman Media (2010-yil yanvar). Qaraldi: 2013-yil 13-aprel.
  17. ↑ Earl Mindell and Rick Handel (2003), „Goji: The Himalyan Health Secret“. Momentum Media, 58 pages. ISBN 978-0967285528
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 „Getting Juiced“. CBC News (2007-yil 17-yanvar). 2007-yil 2-fevralda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2015-yil 6-fevral.
  19. ↑ US FDA Letter to Dynamic Health Laboratories, Inc.
  20. ↑ US FDA, Letter to Healthsuperstore.com
  21. ↑ United States District Court for the District of Arizona. „Class action lawsuit against FreeLife International, Inc.“ (2009-yil 29-may). 2010-yil 1-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2009-yil 31-oktyabr.
  22. ↑ Class-Action Suit Filed against FreeLife and Earl Mindell
  23. ↑ „Wolfberry festival to be held in Ningxia“. China Daily (2004-yil 19-iyul). Qaraldi: 2015-yil 5-fevral.
  24. ↑ „China's First Provincial-level Wolfberry Association Established“. People's Daily – English (2001-yil 19-avgust). Qaraldi: 2015-yil 2-mart.
  25. ↑ 25,0 25,1 [1] Xinhua News Agency, Opening ceremonies of Ningxia wolfberry festival, 3 August 2005. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Goji&oldid=5292171" dan olindi