Kontent qismiga oʻtish

Gender sotsializatsiyasi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Gender sotsializatsiyasi - bu shaxs tomonidan belgilangan gender roliga muvofiq me'yorlar, xatti-harakatlar qoidalari va ijtimoiy munosabatlarni o'zlashtirish jarayoni. Gender sotsializatsiyasi jarayoni inson tug'ilishidan boshlanadi va uning hayoti davomida turli shakllarda davom etadi. Gender sotsializatsiyasi erkaklar va ayollarning xatti-harakatlaridagi farqning sabablaridan biridir - gender sotsializatsiyasi jarayonida ular turli narsalarni o'rganadilar va o'sib ulg'ayganlarida, o'zlarini boshqacha tutadilar[1].

Gender sotsializatsiyasining zaruriy shartlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

"Gender sotsializatsiyasi" atamasi yagona nazariy asosga ega emas. Birinchi marta identifikatsiyaning psixoanalitik nazariyasi tarafdorlari Z. Freyd[2]. Ushbu nazariyaga ko'ra, bola ongsiz ravishda o'z jinsidagi kattalar, ko'pincha otasi yoki onasi qiyofasi bilan o'zini tanishtiradi va keyin uning xatti-harakatlaridan nusxa oladi.

Jinsiy/gender tiplash nazariyasiga ko'ra, V. Mishel, o'quv jarayonida ijobiy va salbiy mustahkamlash katta ahamiyatga ega: kattalar bolani jinsiga mos keladigan xatti-harakati uchun mukofotlaydi va aksincha, xatti-harakatlari kutganlarga mos kelmasa, ularni jazolaydi. Vaqt o'tishi bilan bola bu gender munosabatlarini qabul qiladi va ular uning "men" ning bir qismiga aylanadi[3].

L.Kolbergning kognitiv genetik nazariyasiga ko'ra, o'z-o'zini bilish jarayoni gender sotsializatsiyasi jarayonida hal qiluvchi rol o'ynaydi: bola birinchi navbatda erkak yoki ayol bo'lish nimani anglatishini hamda erkak va ayol jinsi qanday farq qilishini tushunadi, keyin u o'zini shu vakil sifatida tasniflaydi. Shundan so'ng u o'z jinsi haqida umumiy qabul qilingan me'yorlarga muvofiq o'zini tutishga harakat qiladi[4].

Gender sotsializatsiyasining turlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sotsiologlar gender sotsializatsiyasini ikki turga ajratadilar: birlamchi va ikkilamchi.

Birlamchi gender sotsializatsiyasi tug'ilishdan boshlanadi va inson voyaga yetganida tugaydi. Birlamchi gender sotsializatsiyasi oilada sodir bo'ladi, bu yerda ota-onalar bolaga ta'sir qiluvchi omillar vazifasini o'taydi. Bir yarim yoshda bola o'z jinsini bilishi mumkin va ikki yoshda u ikki jinsdagi farqlar haqida tasavvurga ega bo'ladi. Uch yoki to'rt yoshda bolalar ham jinslarni ajrata oladilar, ammo ular jinsiy farqlarni tashqi belgilar bilan tushuntiradilar. Olti yoshdan o'n yoshgacha bo'lgan davrda bola allaqachon o'z jinsi uchun asosiy qoidalarni o'rganadi. Bola o'zining xulq-atvori va o'zini his qilish biologik jinsi bilan bog'liq bo'lishi kerakligini tushunadi. Shunday qilib, uning jinsi identifikatori paydo bo'ladi, uning doirasida u o'zini tug'ilgandan boshlab jinsiga mos ravishda idrok etishi kerak. 14-17 yoshda balog'atga etishish sodir bo'ladi, bola nihoyat o'z jinsini va gender rolini qabul qiladi (yoki qabul qilmaydi)[5].

Ikkilamchi gender sotsializatsiyasi maktabda, tengdoshlar orasida, shuningdek, ommaviy axborot vositalari orqali sodir bo'ladi. Agar odam allaqachon shakllangan gender identifikatoriga ega bo'lsa, ikkinchi darajali gender sotsializatsiyasi yordamida u mustahkamlanadi va o'z jinsi me'yorlariga rioya qilishni davom ettiradi[6].

Gender sotsializatsiyasi jarayoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Amerikalik psixologlar E. Makkabi va K. Jeklin gender sotsializatsiya jarayoni qanday sodir bo'lishini tushuntiruvchi bir nechta mumkin bo'lgan variantlarni qayd etadi:

  • Ota-onalar turli jinsdagi bolalar bilan turli yo'llar bilan muloqot qiladilar va jamiyatda shakllangan gender stereotiplariga muvofiq turli xil qadriyatlarni singdiradilar. O'g'il bolalarga baquvvat, kuchli, dominant bo'lish fazilatlari o'rgatiladi. Qizlarga esa aksincha, - kamtarlik, zaiflik, odob me'yorlari o'rgatiladi. Bolalar bu qadriyatlar bilan o'sadi, shuningdek, tashqaridan qo'shimcha misollar ko'rishadi[7].
  • Tug'ma jinsiy farqlar tufayli, qizlar va o'g'il bolalar dastlab o'zlarini boshqacha tutadilar va o'zlarini boshqacha qabul qiladilar. Keyinchalik, turli jinsdagi bolalar ota-onalarning ularga nisbatan boshqacha munosabatini shakllantiradilar[8].
  • Ota-onalar o'z farzandlarini ushbu jinsdagi bolaning o'zini qanday tutishi kerakligi haqidagi g'oyalariga muvofiq tarbiyalaydilar. Ko'pincha, bu g'oyalar gender stereotiplari asosida shakllanadi[9].
  • Bolaga va bolaning tarbiyasiga bo'lgan munosabat, bolaning qaysi jinsi dastlab ota-onasi bilan birga bo'lganiga bog'liq. Agar bolaning jinsi ota-onaning farzandining istalgan jinsiga to'g'ri kelsa, ota-ona bolaning asl xarakterini o'zgartirishga intilmaydi, uning xatti-harakatlarini ushbu jins uchun "tabiiy" xatti-harakatlar deb tushuntiradi. Shu bilan birga, bolaning xatti-harakati gender me'yorlariga mos kelmasligi mumkin. Agar bolaning jinsi kerakli jinsga to'g'ri kelmasa, ota-ona bolaning xatti-harakatlarini kerakli jinsdagi bola o'zini qanday tutishi kerakligi haqidagi g'oyalarga muvofiq o'zgartirishga intiladi[10].
  • Bolaga bo'lgan munosabat va bola tarbiyasi bolaning jinsi ota-onaning jinsiga mos kelishiga bog'liq. Tasodifan bo'lsa, ota-ona bolaga o'zi o'rgangan gender me'yorlarini o'rgatadi va shu bilan birga ota-ona ma'lum bir jinsning ahamiyatini va uning afzalliklarini ta'kidlaydi[11].

Gender sotsializatsiyasining jamiyat va ijtimoiy jarayonlarga ta'siri

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Gender sotsializatsiyasi jamiyatda mavjud bo'lgan gender bo'linishini shakllantiradi. O'z jinsiga qarab sotsializatsiya qilingan odam, keyinchalik gender naqshlari va stereotiplarini takrorlash ehtimoli yuqori. Albatta, ba'zi odamlar o'z biologik jinsiga mos kelmasliklari mumkin va queer nazariyasiga ko'ra, ikkitadan ortiq jins mavjud. Hamma ham biologik jinsga mos kelishi shart emas. Biroq, ko'pchilik odamlar ikkilik gender tizimida yashaydilar va o'zlarining jinsi namunalarini jamiyatda ko'rsatishni davom etadilar[12].

Shu bilan birga, sotsiolog Ravin Konnel bolalarning ko'pchiligi gender me'yorlarining o'rnatilishiga qarshi isyon ko'tarishiga ishonadi va shunda sotsializatsiya nazariyasi jamiyatning mavjud gender tuzilishini tushuntira olmaydi[13].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „What Is Gender Socialization? Definition and Examples“. 2019-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 24-yanvar.
  2. ↑ G. W. Holden. Parents And The Dynamics Of Child Rearing. New York, Routledge. 2019. 256 p.
  3. ↑ Perry, D. G., Bussey, K. The social learning theory of sex differences: Imitation is alive and well // Journal of Personality and Social Psychology. 1979. № 37. P. 1699—1712.
  4. ↑ Kolberg L. A cognitive-development analysis of children’s sex role concepts and attitudes. P. 83.
  5. ↑ Кон И. С. Введение в сексологию. М., 1988. С. 176—219.
  6. ↑ „The Effects of Gender Socialization on Men and Women | Penn State - Presidential Leadership Academy (PLA)“. 2020-yil 23-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 24-yanvar.
  7. ↑ Parsons Г., Bales R. Family, Socialization and Interaction Process. N. Y. : Free Press,1955; Parsons T. Social Structure and Personality. L., 1970.
  8. ↑ Thompson S. K. Gender labels and early sex-role development // Child Development.1975. Vol. 46. P. 339—347; Kolberg L. A cognitive-development analysis of children’s sex role concepts and attitudes // The development of sex differences / ed. by E. Maccoby. Stanford, CA :Stanford University Press, 1966. P. 56—93.
  9. ↑ Кон И. С. Ребёнок и общество: Историко-этнографическая перспектива. М., 1988.С. 195—196.
  10. ↑ Fagot B. Changes in thinking about early sex role development // Developmental Review. 1985. Vol. 5, № 1. P. 83-98.
  11. ↑ Bern S. L. Gender Schema theory: A cognitive account of sex typing // Psychological Review. 1981. № 88. P. 354—364.
  12. ↑ F, Willard-Holt C. Gender differences in classroom interactions and career aspirations of gifted students // Contemporary Educational Psychology. 1992. Vol. 18. P. 355—362.
  13. ↑ Gender and power: society, the person and sexual politics. Stanford: Stanford Univ. Press, 1987 — 191–94-bet. ISBN 978-0804714303. 

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Gender_sotsializatsiyasi&oldid=5247139" dan olindi