Foydalanuvchi:Azizbek's blog/qumloq
Asosiy ma'lumotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Klassik fizika qonunlari o‘z mohiyatiga ko'ra, uzluksiz jarayonlarni ifodalashga qodirdir. Kimyoviy elementlar atomlari nurlanish spektridagi spektral chiziqlarning xarakteri atom ichidagi jarayonlar uzlukli ekanligini ko‘rsatadi. Buni birinchi bo‘lib Nils Bor tushundi va klassik fizika qonunlarini atom ichkarisidagi jarayonlarga tatbiq qilib bo'lmasligini ko'rsatdi. Rezerfordning atom tuzilishi planetar modeli to‘g‘ri hisoblansada, lekin atom ning energiya nurlashi jarayonini, atomlarning turg'unligini tushuntirishda qiyinchiliklarga duch keldi. 1913-yilda Rezerfordning atom tuzilishi modeli Nils Bor tomonidan mukammallashtirildi va bu qiyinchiliklar bartaraf qilindi.
Bor nazariyasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Nils Bor Rezerford tajribalarida kuzatilgan, lekin klassik fizika tushuntira olmaydigan natijalarni, qonuniyatlarni tushuntirishda o'zining vodorod atomi tuzilishi modelini taklif qildi. Bor modeli vodorod atomi tuzilishining birinchi muvaffaqiyatli modeli bo‘lib, atom tuzilishi to‘g‘risidagi tasavvurlarning rivojlanishida muhim o‘rin tutdi. Bor modeli de-Broyl gipotezasining vujudga kelishida ham katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Atom nurlanishi spektridagi qonuniyatlar, atomdagi energetik sathlar birinchi marta Bor tomonidan tushuntirildi. Vodorod atomi tuzilishining Bor taklif qilgan modeli uning quyidagi postulatlarida asoslanadi: 1. Atom uzoq vaqt statsionar holatlarda bo‘la oladi. Atom statsionar holatlarda energiyaning E1, E2,E3,...,En diskret qiymatlariga ega bo‘ladi. Atom statsionar holatlarda energiya nurlamaydi. Shuning uchun bunday holatlar statsionar holatlar deyiladi. Atomning statsionar holatlariga statsionar orbitalar mos keladi. 2. Atomda bo‘lishi mumkin bo‘lgan statsionar orbitalardan elektronning impuls momenti L=mʋr=nħ (n=1,2,3,...) (1) shartni qanoatlantiradigan statsionar orbitalargina mavjud bo‘ladi. Bunday orbitalar ijozat etilgan statsionar orbitalar deyiladi. Atomdagi statsionar orbitalar kvantlangan bo‘lib, diskret energetik sathlarni hosil qiladi. 3. Elektron energiyasi Ei bo‘lgan orbitadan energiyasi Ef bo'lgan (Ei>Ef) orbitaga o‘tganda atom energiya chiqaradi. Chiqarilgan energiya har ikki orbita energiyalari farqiga teng bo‘ladi, ya’ni: hν=Ei-Ef (2) Bu formuladan, ν=(Ei-Ef)/h (3). (3) formulada Ei-birinchi orbita energiyasi, Ef-ikkinchi orbita energiyasi va ν-chiqarilgan energiya chastotasi. (2) munosabat atom energiya yutganda ham o‘rinli bo‘ladi. Ei<Ef bo'lganda energiya yutiladi. Bunda atomga tushgan foton energiyasi atomni pastki energetik holatdan yuqorigi energetik holatga o'tkazadi. Masalan, agar elektron n=5 orbitadan n=4 bo'lgan orbitaga o‘tsa(1-rasm), u vaqtda atom chastotasi: ν=(E5-E4)/h (4) bo'lgan energiya chiqaradi (chiqarish spektri hosil bo'ladi).
Agar atomga energiyasi hν=E5-E4 bo'lgan foton tushsa, bu foton atomda yutiladi va elektron bu foton energiyasi ta'sirida n=4 orbitadan n=5 orbitaga o'tadi (yutilish spektri hosil bo'ladi). Demak, atom energiyasi katta boMgan holatdan energiyasi kichik bo'lgan holatga o‘tsa energiya chiqaradi. Agar atom energiyasi kichik bo'lgan holatdan energiyasi katta bo'lgan holatga o‘tsa energiya yutadi. Buning uchun atomga tashqaridan energiya berish kerak. (3) ifodaga esa Bor chastotalari qoidasi deyiladi. h — Plank doimiyligi bo'lib, uning son qiymati quyidagicha: h =6,62ˑ10-34 Jˑs ħ=h/2π=1,05ˑ10-34 Jˑs
Modelning kamchiliklari va xulosa
[tahrir | manbasini tahrirlash]Demak, atomda elektronlar ixtiyoriy qiymatdagi energiyaga ega bo'lmasdan, balki energiyaning aniq qiymatlarigagina ega bo'ladi, bu energiyalar qiymatlari diskret spektrni hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan postulatlar asosida vodorod atomining birinchi muvaffaqiyatli modeli tuzildi. Bu modelda hisoblashlar doiraviy orbitalar uchun bajariladi.Bor modeli atom statsionar holatda nima uchun energiya nurlamasligini tushuntira olmaydi. Bundan tashqari, elektron yadro atrofida doiraviy orbita bo‘ylab harakatlanishini tajribada ko'rsatish mumkin emas. Shuning uchun Bor modelining tadbig'da ma’lum cheklashlar mavjud. Keyinchalik spektroskopiyada qilinayotgan yangi kashfiyotlarga Bor modeli javob bera olmadi. Bu hol yangi fizikaviy nazariyani ishlab chiqishni talab qilar edi. Bor modeli o'rniga hozirgi vaqtda Geyzenberg, Shredinger, Diraklar tomonidan yaratilgan atom tuzilishining kvant mexanik modeli kelgan bo'lsada, Bor modeli statsionar holatlar tushunchalarining kiritilishida ko'rgazmali model sifatida foydalaniladi. Bor modelini keyingi o‘n yilda Zom Merfeld, Vilson va boshqalar to'ldirdilar, aniqliklar kiritdilar. Atomda diskret energetik sathlarning mavjudligi 1913-yilda Frank va Gers tomonidan simob atomlari bilan o‘tkazilgan tajribada tasdiqlandi.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- G.Ahmedova "Atom fizikasi" kitobi, 2013-yil
- Landau "Nazariy mexanika" kitobi.