Folklor

Folklor (inglizchadan folk – „xalq“, lore – „bilim“, „donolik“) – xalq ijodini ifodalovchi termin. U maʼlum bir guruh xalqlar, madaniyat yoki submadaniyat uchun umumiy boʻlgan madaniyat majmuasidir[1]. Unga xalq ogʻzaki ijodi anʼanalari, masalan, rivoyatlar, miflar, afsonalar, maqollar, sheʼrlar, latifalar va boshqalar kiradi[2][3].
Atamani fanga 1846-yilda ingliz arxeologi William Thoms olib kirgan. 1880—1990-yillarda „folklor“ termini koʻplab mamlakatlarda, jumladan, Rossiyada ham qoʻllana boshlagan. Folklorni akademik oʻrganish folklorshunoslik deb ataladi va u bakalavriat, magistratura va doktorlik darajalarida oʻrganilishi mumkin[4].
Oʻzbekistonda dastlab, „ogʻzaki adabiyot“, „ogʻiz adabiyoti“ atamalari qoʻllangan. „Folklor“ termini 30-yillarning oʻrtalaridan ishlatila boshlagan. 1939-yilda Hodi Zarifning „Oʻzbek folklori“ xrestomatiyasi nashr etilgach, bu termin oʻzbek folklorshunosligida mustahkam oʻrin oldi.
Tavsifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]


„Folklor“ soʻzi „folk“ va „lore“ soʻzlarining birikmasi boʻlib, 1846-yilda ingliz William Thoms tomonidan ishlab chiqilgan[5]. U bu atamani hozirgi „ommaviy qadimgi narsalar“ yoki „ommaviy adabiyot“ atamalarining oʻrnini bosuvchi termin sifatida qoʻllagan. Soʻzning ikkinchi yarmi „lore“ qadimgi ingliz tilidan lār – koʻrsatma soʻzidan kelib chiqqan. Bu maʼlum bir guruhning koʻpincha ogʻizdan-ogʻizga oʻtib keladigan bilimlari va anʼanalari jamlanmasidir[6][7].
„Folk“ tushunchasi vaqt oʻtishi bilan oʻzgarib borgan. Thoms bu atamani dastlab yaratganida, „folk“ soʻzi faqat qishloqda yashovchi, asosan kambagʻal va savodsiz dehqonlarga nisbatan ishlatilgan. „Folk“ning zamonaviyroq taʼrifi esa oʻziga xos anʼanalar orqali umumiy oʻzligini ifodalovchi, ikki yoki undan ortiq kishidan iborat, umumiy xususiyatlarga ega ijtimoiy guruhdir. „Folk“ – bu moslashuvchan tushuncha boʻlib, u Amerika folkloridagi kabi butun bir millatga yoki bitta oila maʼnosida ham qoʻllanilishi mumkin[8].
„Folk“ tushunchasining kengaytirilgan ijtimoiy taʼrifi „folklor namunalari“ deb qaraladigan materiallarga, yaʼni folklorga kengroq nazar tashlashni qoʻllab-quvvatlaydi. Bu termin endilikda odamlarning soʻzlar bilan yaratadigan narsalari (ogʻzaki ijod), qoʻllari bilan yasaydigan buyumlari (moddiy ijod) va xatti-harakatlari orqali vujudga keltiradigan urf-odatlarini (anʼanaviy ijod) ham oʻziga jamlaydi[9]. Folklor endi faqat eski yoki eskirgan narsalar bilan cheklanib qolmaydi. U xalq ijodi namunalari norasmiy tarzda, odatda anonim holda va doimo avloddan-avlodga oʻtib kelmoqda. Folklor guruhlar individualistik emas, balki jamoa asosida tashkil topgan boʻlib, oʻz anʼanalarini jamoa ichida rivojlantiradilar. „Yangi guruhlar paydo boʻlishi bilan yangi folklor ham yaratiladi… masalan, syorferlar, mototsiklchilar, kompyuter dasturchilari va boshqalar.“[10]. Muallifi maʼlum boʻlgan har qanday alohida asar mualliflik huquqi bilan himoyalangan yuqori madaniyatdan farqli oʻlaroq, folklor umumiy ijtimoiy guruh ichidagi umumiy oʻziga xoslikning ifodasi hisoblanadi[11].
Folklor artefaktlarni aniqlagan professional folklorshunoslar bu eʼtiqodlar, urf-odatlar va buyumlarning guruh uchun „ahamiyatini“ tushunishga intiladi[12], chunki bu madaniy birliklar guruh ichida maʼlum ahamiyatga ega boʻlmaganda bu anʼanalar davom ettirilmas edi. Biroq, bu maʼno vaqt oʻtishi bilan oʻzgarishi va oʻzgacha tarda shakllanishi mumkin. Masalan, 21-asrning Hellouin bayrami Oʻrta asrlardagi Hallouin arafasidek emas va hatto oʻzining tarixiy bayramdan mustaqil boʻlgan shahar afsonalari toʻplamini paydo qilgan. Ortodoks yahudiylikning tozalanish marosimlari dastlab suv kam boʻlgan hududlarda jamoat salomatligi uchun foydali edi, ammo hozirgi kunda bu urf-odatlar baʼzi odamlar uchun ortodoks yahudiy ekanliginigina anglatadi. Taqqoslash uchun, guruh ichida ham oʻtkaziladigan tish yuvish kabi oddiy harakat amaliy gigiyena va salomatlik masalasi boʻlib qolmoqda va guruhning boshqalardan alohidaligini belgilovchi anʼana darajasida eʼtirof etilmayapti[13]. Anʼana dastlab esda saqlanadigan xatti-harakat boʻladi. U oʻzining amaliy maqsadini yoʻqotgach, agar harakatning dastlabki amaliyligidan tashqari maʼnosi boʻlmasa, uni keyingi avlodlarga oʻrgatishga hech qanday sabab qolmaydi. Mana shu maʼno folklorshunoslik, yaʼni xalq ogʻzaki ijodini oʻrganish fanining asosini tashkil etadi[14].
Ijtimoiy fanlarning nazariy jihatdan takomillashib borishi bilan folklor har qanday ijtimoiy guruhning tabiiy ravishda yuzaga keladigan va zarur tarkibiy qismi ekanligi ayon boʻldi[15]. Folklor eski yoki qadimiy boʻlishi shart emas, u yaratilishda va avloddan-avlodga oʻtisda davom etmoqda. Shuningdek, u har qanday guruhda „biz“ va „ular“ni farqlash uchun qoʻllaniladi.
Tarifi
[tahrir | manbasini tahrirlash]

XIX asrda asl „folklor“ atamasi bilan atalgan ijtimoiy guruh asosan qishloq aholisi, savodsiz va kambagʻal odamlardan iborat edi. Ular shahar aholisidan farqli oʻlaroq, qishloqlarda yashovchi dehqonlardan iborat boʻlgan. Faqatgina asr oxirlariga kelib, shahar proletariati (marksistik nazariya taʼsirida) qishloq kambagʻallari bilan birga xalq tushunchasi ostida birlashtirildi[16].
Tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Xalq (folk) tarixini folklorning alohida kichik toifasi sifatida koʻrib chiqish uchun asos yaratilgan boʻlib, bu gʻoya Richard Dorson kabi folklorshunoslar tomonidan eʼtiborga olingan. Ushbu tadqiqot sohasi Amerika folklor jamiyatining Tarix va folklor boʻlimi homiyligidagi hamda folklorning tarix bilan aloqalari, shuningdek, folklorshunoslik tarixi bilan bogʻliq boʻlgan „The Folklore Historian“ yillik jurnalida taqdim etilgan[17].
Yana qarang
[tahrir | manbasini tahrirlash]Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Schlinkert 2007, s. 30.
- ↑ Dundes 1965, s. 3.
- ↑ Schlinkert 2007, s. 33.
- ↑ „Folklore Programs in the US and Canada“. Center for Folklore Studies. Ohio State University. 2018-yil 8-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 21-avgust.
- ↑ „William John Thoms“. The Folklore Society. 2020-yil 15-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 15-iyul.
- ↑ „lore – Definition of lore in English“. Oxford Dictionaries. 2019-yil 27-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 8-oktyabr.
- ↑ Schlinkert 2007, ss. 30–37.
- ↑ Dundes 1969, s. 13, footnote 34.
- ↑ Wilson 2006, s. 85.
- ↑ Dundes 1980, s. 7.
- ↑ Bauman 1971.
- ↑ Dundes 1971.
- ↑ Dundes 1965, s. 1.
- ↑ Schreiter 2015, s. Andoza:Pn.
- ↑ Sims & Stephens 2005, ss. 7–8.
- ↑ Dundes 1980, s. 8.
- ↑ „The Folklore Historian“. American Folklore Society. 2020-yil 8-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 30-sentyabr.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Anderson, Walter. Kaiser und Abt: die Geschichte eines Schwanks, Folklore Fellows' Communications (de). Finnish Academy of Science and Letters, 1923. ISBN 9789916217986.
- Bauman, Richard (1975). "Verbal Art as Performance". American Anthropologist. New Series 77 (2): 290–311. doi:10.1525/aa.1975.77.2.02a00030.
- Bauman, Richard (2008). "The Philology of the Vernacular". Journal of Folklore Research 45 (1): 29–36. doi:10.2979/JFR.2008.45.1.29.
- Ben-Amos, Dan (1985). "On the Final [s] in 'Folkloristics'". Journal of American Folklore 98 (389): 334–336. doi:10.2307/539940.
- Bendix, Regina. In Search of Authenticity: The Formation of Folklore Studies. Madison, Wisconsin: University of Wisconsin Press, 1997. ISBN 978-0-299-15544-5.
- A Companion to Folklore. Malden, Massachusetts: Wiley-Blackwell, 2012. ISBN 978-1-4051-9499-0.
- Folklore and the Internet: Vernacular Expression in a Digital World. Logan, Utah: Utah State University Press, 2009. ISBN 978-0-87421-750-6.
- Frank, Russel „The Forward as Folklore: Studying E-Mailed Humor“, . Folklore and the Internet: Vernacular Expression in a Digital World. Logan, Utah: Utah State University Press, 2009 — 98–122-bet.
- Bronner, Simon J.. Following Tradition: Folklore in the Discourse of American Culture. Logan, Utah: Utah State University Press, 1998. ISBN 978-0-87421-239-6.
- Bronner, Simon J.. Folklore: The Basics. London, England; New York: Routledge, 2017. ISBN 978-1-138-77495-7.
- The Meaning of folklore: the Analytical Essays of Alan Dundes. Logan, Utah: Utah State University Press, 2007. ISBN 978-0-87421-683-7.
- Brunvand, Jan Harold. The Study of American Folklore. New York; London, England: W. W. Norton and Company, 1968. ISBN 978-0-39309957-7.
- Burns, Thomas A. (1977). "Folkloristics: A Conception of Theory". Western Folklore 36 (2): 109–134. doi:10.2307/1498964.
- Del-Rio-Roberts, Maribel (2010). "A Guide to Conducting Ethnographic Research: A Review of Ethnography: Step-by-Step (3rd ed.) by David M. Fetterman". The Qualitative Report 15 (3): 737–749. http://www.nova.edu/ssss/QR/QR15-3/fetterman.pdf. Qaraldi: 2016-12-19.Folklor]]
- Deloria Jr., Vine. God Is Red: A Native View of Religion. Golden, Colorado: Fulcrum Publishing, 1994. ISBN 978-1-55591-176-8.
- Dorst, John (1990). "Tags and Burners, Cycles and Networks: Folklore in the Telectronic Age". Journal of Folklore Research 27 (3): 61–108.
- Dundes, Alan (1978a). "Into the Endzone for a Touchdown: A Psychoanalytic Consideration of American Football". Western Folklore 37 (2): 75–88. doi:10.2307/1499315.
- Dundes, Alan. Life Is like a Chicken Coop Ladder. A Portrait of German Culture through Folklore. New York: Columbia University Press, 1984. ISBN 978-0-231-05494-2.
- Dundes, Alan (2005). "Folkloristics in the Twenty-First Century (AFS Invited Presidential Plenary Address, 2004)". Journal of American Folklore 118 (470): 385–408. doi:10.1353/jaf.2005.0044.
- Ellis, Bill (2002). "Making a Big Apple Crumble". New Directions in Folklore (6). Archived from the original on 2016-10-22. https://web.archive.org/web/20161022152425/http://unix.temple.edu/~camille/bigapple/bigapple1.html. Qaraldi: 2016-12-19.Folklor]]
- Fixico, Donald L.. The American Indian Mind in a Linear World. New York: Routledge, 2003. ISBN 978-0-415-94456-4.
- Gazin-Schwartz, Amy „Myth and Folklore“, . The Oxford Handbook of the Archaeology of Ritual and Religion. Oxford, England: Oxford University Press, 2011 — 63–75-bet. ISBN 978-0-19-923244-4.
- Genzuk, Michael (2003). "A Synthesis of Ethnographic Research". Occasional Papers Series (Center for Multilingual, Multicultural Research. University of Southern California). https://web-app.usc.edu/web/rossier/publications/33/Ethnographic_Research.pdf. Qaraldi: 12 July 2020.Folklor]]
- Glassie, Henry. Folk Housing in Middle Virginia: A Structural Analysis of Historic Artifacts. Knoxville, Tennessee: University of Tennessee Press, 1975.
- Glassie, Henry. Irish Folk History: Folktales from the North. Dublin: O'Brien Press, 1982b.
- Goody, Jack. The Domestication of the Savage Mind. Cambridge, England: Cambridge University Press, 1977. ISBN 978-0-521-29242-9.
- Kirshenblatt-Gimblett, Barbara (1985). "Di folkloristik: A Good Yiddish Word". Journal of American Folklore 98 (389): 331–334. doi:10.2307/539939.
- Kirshenblatt-Gimblett, Barbara (September 1999). "Performance Studies". Rockefeller Foundation, Culture and Creativity. http://www.nyu.edu/classes/bkg/issues/rock2.htm. Qaraldi: 2016-12-19.Folklor]]
- Mason, Bruce Lionel (October 1998). "E-Texts: The Orality and Literacy Issue Revisited". Oral Tradition (Columbia, Missouri: Center for Studies in Oral Tradition) 13 (2). http://journal.oraltradition.org/issues/13ii/mason. Qaraldi: 2016-12-19.Folklor]]
- Noyes, Dorothy „Group“, . Eight Words for the Study of Expressive Culture. University of Illinois Press, 2003 — 7–41-bet. ISBN 978-0-252-07109-6.
- Oring, Elliott. Folk Groups and Folklore Genres: An Introduction. Logan, Utah: Utah State University Press, 1986. ISBN 978-0-87421-128-3.
- Primer of Humor Research: Humor Research 8. Berlin, Germany; New York: Mouton de Gruyter, 2008.
- Schmidt-Lauber, Brigitta „Seeing, Hearing, Feeling, Writing“, . A Companion to Folklore. John Wiley & Sons, Limited, 22 March 2012 — 559–578-bet. DOI:10.1002/9781118379936.ch29. ISBN 978-1-118-37993-6.
- Šmidchens, Guntis (1999). "Folklorism Revisited". Journal of American Folklore Research 36 (1): 51–70.
- Stahl, Sandra Dolby. Literary Folkloristics and the Personal Narrative. Bloomington: Indiana University Press, 1989. ISBN 978-0-253-33515-9.
- Wolf-Knuts, Ulrika (1999). "On the history of comparison in folklore studies". Folklore Fellows' Summer School. http://www.hanko.uio.no/planses/Ulrika.html. Qaraldi: 19 December 2016.Folklor]]
- Abrahams, Roger D. „Personal Power and Social Restraint“, . Toward New Perspectives in Folklore. Bloomington, Indiana: Trickster Press, 1972 — 20–39-bet.
- Bascom, William R. (1954). "Four Functions of Folklore". The Journal of American Folklore (American Folklore Society) 67 (266): 333–349. doi:10.2307/536411.
- Bauman, Richard (1971). "Differential Identity and the Social Base of Folklore". Journal of American Folklore 84 (331): 31–41. doi:10.2307/539731.
- Toward New Perspectives in Folklore. Bloomington, Indiana: Trickster Press, 1972.
- Tradition in the 21st Century: Locating the Role of the Past in the Present. Logan: Utah State University Press, 2013.
- Bronner, Simon J.. American Folklore Studies: An Intellectual History. Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, 1986. ISBN 978-0-7006-0313-8.
- Folklore and Folklife: an Introduction. Chicago, Illinois: University of Chicago Press, 1972. ISBN 978-0226158709.
- Roberts, Warren „Folk Crafts“, . Folklore and Folklife: an Introduction. Chicago, Illinois: University of Chicago Press, 1972 — 233–252-bet. ISBN 978-0226158709.
- Dorson, Richard M.. Folklore and Fakelore: Essays Toward a Discipline of Folk Studies. Cambridge; London: Harvard University Press, 1976. ISBN 978-0-674-33020-7.
- Dorst, John (2016). "Folklore's Cybernetic Imaginary, or, Unpacking the Obvious". Journal of American Folklore 129 (512): 127–145. doi:10.5406/jamerfolk.129.512.0127.
- Dundes, Alan. The Study of Folklore. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall, 1965. ISBN 978-0-13-858944-8.
- Dundes, Alan (1969). "The Devolutionary Premise in Folklore Theory". Journal of the Folklore Institute 6 (1): 5–19. doi:10.2307/3814118.
- Dundes, Alan (1971). "Folk Ideas as Units of Worldview". Journal of American Folklore 84 (331): 93–103. doi:10.2307/539737.
- Dundes, Alan. Essays in Folkloristics (Kirpa Dai series in folklore and anthropology). Folklore Institute, 1978.
- Dundes, Alan. Interpreting Folklore. Bloomington and Indianapolis, Indiana: Indiana University Press, 1980. ISBN 978-0-253-14307-5.
- Gabbert, Lisa (1999). "The "Text/Context" Controversy and the Emergence of Behavioral Approaches in Folklore". Folklore Forum 30 (112): 119–128. https://scholarworks.iu.edu/dspace/bitstream/handle/2022/2326/30(1-2)+119-128.pdf?sequence=1. Qaraldi: 12 January 2017.Folklor]]
- Georges, Robert A.; Jones, Michael Owen. Folkloristics: an Introduction. Bloomington and Indianapolis, Indiana: Indiana University Press, 1995. ISBN 978-0-253-20994-8.
- Glassie, Henry (1983). "The Moral Lore of Folklore". Folklore Forum 16 (2): 123–151. https://scholarworks.iu.edu/dspace/bitstream/handle/2022/1873/16(2)%20123-151.pdf?sequence=1. Qaraldi: 19 December 2016.Folklor]]
- Folklore: An Encyclopedia of Beliefs, Customs, Tales, Music, and Art. Santa Barbara, California: ABC-CLIO, 1997. ISBN 978-0-87436-986-1.
- Andoza:Harvc
- Ben-Amos, Dan. Performance. in Green (1997), ss. 630–635.
- Ben-Amos, Dan. Tradition-Bearer. in Green (1997), ss. 802–803.
- Andoza:Harvc
- Andoza:Harvc
- Andoza:Harvc
- Andoza:Harvc
- Hufford, Mary (1991). "American Folklife: A Commonwealth of Cultures". Publication of the American Folklife Center (Library of Congress) 17: 1–23. https://www.loc.gov/folklife/cwc/?loclr=blogsig. Qaraldi: 19 December 2016.Folklor]]
- Jones, Michael Owen. The Hand Made Object and Its Maker. Berkeley, California and Los Angeles, California: University of California Press, 1975. ISBN 978-0520026971.
- Noyes, Dorothy „The Social Base of Folklore“, . A Companion to Folklore. Malden, Massachusetts: Wiley-Blackwell, 2012 — 13–39-bet.
- Opie, Iona; Opie, Peter. Children's Games in Street and Playground. Oxford University Press, 1969.
- Propp, Vladimir. Morphology of the Folktale, Revised, Bibliographal and Special Series, American Folklore Society / Indiana University Research Center in Anthropology, Folklore, and Linguistics / University of Texas Press, 1968. ISBN 978-0-292-78376-8.
- Schiffer, Michael B. (October 2000). "Material Culture (review)". Technology and Culture 41 (4): 791–793. doi:10.1353/tech.2000.0178.
- Schlinkert, Jana C.. Lebendige folkloristische Ausdrucksweisen traditioneller Gemeinschaften. Rechtliche Behandlungsmöglichkeiten auf internationaler Ebene (= Schriften zum transnationalen Wirtschaftsrecht) (de). Berlin, Germany: BWV–Berliner Wissenschaftsverlag, 2007. ISBN 978-3-8305-1278-3.
- Schreiter, Robert J.. Constructing Local Theologies, 30th Anniversary, Orbis Books, 2015. ISBN 978-1-62698-146-1. OCLC 1054909858.
- Sims, Martha; Stephens, Martine. Living Folklore: Introduction to the Study of People and their Traditions. Logan, Utah: Utah State University Press, 2005. ISBN 978-0-87421-611-0.
- Toelken, Barre. The Dynamics of Folklore. Logan, Utah: Utah State University Press, 1996. ISBN 978-0-87421-203-7.
- Wilson, William A.. The Marrow of Human Experience: Essays on Folklore. Logan, Utah: Utah State University Press, 2006. ISBN 978-0-87421-653-0. Qaraldi: 2016-yil 19-dekabr.
- Zumwalt, Rosemary Lévy; Dundes, Alan. American Folklore Scholarship: A Dialogue of Dissent. Indiana University Press, 1988.
Havolalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]![]() |
Vikiomborda Folklor haqida turkum mavjud |
- „Folklore – Electronic Journal of Folklore“. Folklore.ee.
![]() | Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan. |
![]() | Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib, Vikipediyaga yordam berishingiz mumkin. Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak. |