Kontent qismiga oʻtish

Falkrik jangi

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Falkirk jangi
Shotlandlarning mustaqillik uchun kurashi
Antony Bek chizgan surat
Sanalar 1298-yil 22-iyul
Urush yeri Shotlandiya
Sabab Shotlandiyani mustaqil qilish
Natija Inglizlar g'alabasi
Raqiblar
Shotlandiya qirolligi Angliya qirolligi
Qoʻmondonlar
Uilyam Uolles

Jon Styuart

Jon Graham

Makduf

Edvard I
Kuchlar
6000 askar
  • 1000 otliq[1]
  • 5000 piyoda
 15000 askar[2]
  • 2500 otliq[3]
  • 12,500 piyoda
Yoʻqotishlar
2000 kishi o'lgan. 2000 kishi o'lgan.

Falkrik jangi — 1298-yil 22-iyulda boʻlib oʻtgan Falkirk jangi (gal tilida Blàr na h-Eaglaise Brice) Shotlandiya mustaqilligi uchun birinchi urushdagi asosiy janglardan biri[4]. Bu jangda Angliya qiroli Edvard I boshchiligidagi ingliz qoʻshini Uilyam Uolles boshchiligidagi shotlandlarni magʻlub etdi[5]. Jangdan koʻp oʻtmay Uolles Shotlandiya himoyachisi sifatida maydonga chiqdi.


Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Stirling koʻprigi bo‘yidagi jangidan soʻng, 1297-yil noyabrdan 1298-yil yanvarigacha Uolles janubiy Shotlandiya armiyasini boshqargan. Nyukasl-apon-Tayndan Karlaylgacha shotlandlar qishloqlarga bosqin uyushtirib, oʻljalarni qaytarib olishgan. Qirol Edvard armiyasini imkoniyatlarini Stirling koʻprigi bo'yidagi jangda bilib oldi. Edvard I 1297-yil oktabr oyida fransuz qiroli Filipp Yarmarka bilan sulh tuzgach, u 1298-yil 14-martda Angliyaga qaytib, oʻzining Shotlandiyaga qarshi ikkinchi bosqiniga tayyorgarlik koʻrayotgan armiyani tashkil qilishni davom ettirdi[6].

1297-yil dastlabki qadam sifatida u qirollik markazini shimolroqda joylashgan York shahriga koʻchirdi va u yerda keyingi olti yil davomida qoldi. Aprel oyida shaharda urushni yakunlash uchun kengash boʻlib oʻtdi. Bu kengashga Shotlandiya oliy tabaqalarining barchasi qatnashishga chaqirildi. Hech kim kutmaganda, ularning barchasi xoin deb eʼlon qilindi. Keyin Edvard oʻz qoʻshiniga 25-iyun kuni Roksburgda toʻplanishni buyurdi. Bu kuchlar qirollikdan maosh olayotgan 2000 ta zirhli otliq va 12000 ga yaqin piyoda askardan iborat edi. Lekin oʻrta asrlar qoʻshinlari shaxsiy mustaqillik, qirollik oldidagi qarzlardan kechish, jinoiy afv etish kabi maoshsiz xizmat koʻrsatishlar koʻp boʻlar edi. Styuart Rid Edvardning qoʻshini esa 10,900 uelslik, 214 ritsar, 900 askar, 1000 otliq askar, Earls tomonidan taʼminlangan 500 yollanma arbalet, 2000 kamonchi, Lankashir va Cheshir feodal yigʻimlari va atigi 10,500 kishidan iborat edi deb yozib qoldirgan[7].

Qirol Edvard 3-iyul kuni Roksburgdan joʻnab ketdi va ikki hafta ichida Kirklistonga yetib keldi, u yerda ob-havo yomonligi tufayli kechikayotgan va qirgʻoq portlari boʻylab kelishi kutilayotgan taʼminot zahiralarini kutdi. Oʻrtada Edvard Uelsdagi qoʻzgʻolonni bostirish bilan ham shugʻullandi. Nihoyat, 20-iyulda Edvard Linlitgouga yetib keldi. Edvard Edinburgga borib o‘rnashish arafasida aygʻoqchilaridan olgan maʼlumotiga koʻra shotlandlar Falkirk yaqinidagi Torvudda uning kelishini kutib turar edilar. Xabarlarga koʻra, Edvard „ularni o'ziga hech qachon xalaqit bermasligini“ aytgan va oʻz qoʻshinini 22-iyul kuni ertalab Falkirkdan janubga tomon joylashtirdi. Eduard piyoda askarlari otliq askarlarga yetib olishini kutib, istehkom qurib, askarlarini joylashtirmoqchi edi. Uning otliq qoʻmondonlari esa zudlik bilan shotlandlar ustiga hujum qilishni maʼqul koʻrdilar.

Olib borilgan hisob-kitoblariga koʻra, shotland rahbarlar otliqlar va kamonchilardan tashqari har birida 1000 ga yaqin kishidan iborat toʻrtta shiltronni boshqarishgan[8]. Bu odamlar Fayf, Kinross, Midlotian, Xeddington, Stirling, Linlitgou, Lanark, Mersi va Teviotdeyl sherifliklaridan kelgan edilar. Bu bilan Uolles goʻyoki shunday dedi: „Men qoʻngʻiroq chaldim. Ular yetib keldi“. Stirling koʻprigi bo‘yidagi jangda Uolles bilan birga gʻolib boʻlgan Endryu Moray oʻsha jangda ogʻir darajada yaralangan edi. Shuning uchun ham u Falkirk jangini o'tkazib yuborishga majbur bo'ldi. lekin oradan ko'p o'tmay Stirling janggidagi jarohati tufayli vafot etdi.

Jang

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Jangda halok boʻlganlar uchun xotira toshi

Stirling koʻprigida boʻlgani kabi yana asosan nayzachilardan iborat boʻlgan Shotlandiya armiyasi shiltronlar deb nomlanuvchi toʻrtta buyuk „kirpi“dan iborat edi. Turli balandliklarda tashqi tomonga qaragan uzun nayzalar bu tuzilmalarga dahshatli va oʻtib boʻlmaydigan koʻrinish bergan. Shiltronlar orasidagi boʻshliqlar kamonchilar bilan toʻldirilgan, eng so‘nggi qatorlarda, orqada 500 otliq ritsar ham bor edi[9].

Birinchi Falkirk jangi uchun 2000-yilda o'rnatilgan monument[10]
Uilyam Uolles yodgorligi

22-iyul seshanba kuni ingliz otliqlari toʻrtta qismga boʻlingan guruhlarda oldinga siljishdi. Linkoln grafi boshchiligidagi avangard botqoqlikdan himoyalanish uchun chap tomondan hujumga o‘tdi. Keyin Surrey grafi ham jangni boshladi. Durham yepiskopi Entoni Bek, soʻngra qirol ham botqoqli hudud boʻylab oʻngga, Shotlandiya chap qanotiga qarab harakat qildi. Linkoln va Bekning janglari shotlandlarni zaiflashtirdi va Linkoln Shotlandiya otliqlarini tezda magʻlub etdi[11].

Ser Jon Styuart qoʻmondonlik qilgan Shotlandiya kamonchilari Styuardining ukasi oʻz hududida chekinmay, mardonavor jang qildi, lekin ingliz otliqlari tomonidan yakson qilindi. Biroq shiltronlar mustahkam turishdi, ritsarlarning uzun nayzalardan iborat zich qatori unchalik foyda keltirmadi va behuda urinishlar natijasida 111 ot oʻldirildi. Edvardning otliq askarlari piyoda va kamonchilar yetib kelganda ular ilojsizlikdan orqaga chekindi.

Edvardning kamonchilar va otliqlari tajribasiz va oddiy zirhli shotlandiyalik nayzachilarga o‘qlar yogʻdira boshladilar. Shiltronlar oson nishon edi. Ularning himoyasi va yashirinadigan joyi yoʻq edi. Ingliz otliq va piyoda askarlari hujumi natijasida orqaga chekinishga yoki hujum qilishga qodir boʻlmagan shotlandlar birinchi oʻqlar nishoniga aylanishi bilanoq uchun jangni yutqazdi. Inglizlar bu safar qirolning buyrugʻiga rioya qilgan holda, Shotlandiya saflari shiltronlarni parchalash imkonini beradigan darajada siyraklashguncha va zaiflashguncha kutishdi. Keyin ingliz otliq va piyoda askarlari dovdirab qolgan Shotlandiya nayzachilariga hujum qilishdi va shiltronlar tarqalib ketishdi[12].

Natija

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Angliya qiroli Edvard I Stirlingni egallab, Pert, Sent-Endryus va Ayrshirga bostirib kirdi. Shunga qaramay, u 9-sentabrda Karlaylga chekinishga majbur bo‘ldi. Edvard 1300-yilning yozida yana bostirib kirdi[13]. Shotlandiya qoʻshini rahbarlari orasida qurbonlar unchalik koʻp emas edi. Ular orasida Uollesning ikkinchi qoʻmondoni ser Jon de Graham, shuningdek, ser Jon Styuart va Fayf Makduf hali ham bor edi.

Ridning soʻzlariga koʻra, „shubhasiz, yaxshi partizan rahbari boʻlsa-da, Uilyam Uollesning harbiy qobiliyatlari oddiy harbiy kuchlarni tashkil qilish, tayyorlash va boshqarish ishiga toʻgʻri kelmasdi“. Falkirkda Uolles „shunchaki oʻz qoʻshinini ochiq maydonda toʻpladi va mag‘lub bo‘ldi“[14].


Evan Makleod Barronning soʻzlariga koʻra, Endryu Moray „harbiy daho va harbiy tayyorgarlikka ega“, Uolles esa "buyuk partizan boshligʻi " fazilatlarga ega edi. Barron so‘zlarini davom ettirib: „Falkirk hech qachon jang qilmasligi kerak edi … Falkirkdagi jang rejasini oʻylab topgan odamning Stirling koʻprigidagi reja bilan bir xil ekanligi koʻrinadi“. Uolles oʻz rahbariyatini va hoyachiligini topshirgan boʻlsa-da, u hali ham „xalq ommasining vakili edi“. Shuning uchun Edvardning „oʻzida oʻsha xalq dushmanligining timsoli boʻlgan, qoʻshimcha ravishda, mahorat va dadil jangchi, odamlarning qalbi va hayolini egallagan rahbar boʻlgan odamni har qanday holatda ham qoʻlga olish“ qarori shundan kelib chiqadi[15].


Falkirk rulosi

Falkirk rulosi — bu Falkirk jangida qatnashgan ingliz bayroqlari va zodagonlarining qurollari toʻplami. Bu eng qadimgi inglizlar vaqti-vaqti bilan qo‘llagan qurol boʻlib, unda 111 ta nom va yonib turgan qalqon mavjud[16].

Quyida 1298-yilda Genri Goughning Shotlandiya kitobida nashr etilgan belgilarga asoslangan Falkirk Rollning zamonaviy rasmlari toʻplami keltirilgan. Ulaeda qirol Edvard I ning yurishi bilan bogʻliq hujjatlar ham aks etgan.

  • 1-panel - La Vaunt Garde ("Avangard")
    1-panel - La Vaunt Garde ("Avangard")
  • 2-panel - La Batayle le Eveske de Dureme ("Dyurem jangi yepiskopi")
    2-panel - La Batayle le Eveske de Dureme ("Dyurem jangi yepiskopi")
  • 3-panel – La Bataille le Roy (“Qirol jangi”)
    3-panel – La Bataille le Roy (“Qirol jangi”)
  • Panel 4 - La Quarte Bataille ("To'rtinchi jang")
    Panel 4 - La Quarte Bataille ("To'rtinchi jang")


Jang boʻlgan taxminiy hududlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Kallendar daraxtzorining janubiy chekkasi

Falkirk jangi bo‘lib o‘tgan joy aniq emas[17]. Uchta taxmin qilingan joy bor: Kempfildda[18][19], - zamonaviy Markaziy savdo parki atrofida; Kallendar Vudsidan janubda[20] va Mumrillsda, Antonin qal’asi joylashgan joyda[21][22].

Guisborolik Uolter shotlandlar „qattiq zaminda … tepalikning bir tomonida“ joylashganligini aytadi. Styuart Rid Falkirkning burgh muirini (yaʼni, „Falkirk deb ataladigan tekislik“) taxminini ilgari suradi. Shu bilan birga tarixchilar oʻrtasida Kallendar Vuddan quyiroqda shotlandlarning pozitsiyasini, Glen Bern oldida joylashganligini ham tan oladilar.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Barrow, G. W. S. Robert Bruce and the Community of the Realm of Scotland, 1976 and Fisher, Andrew (2002), William Wallace (2nd ed.), Edinburgh: Birlinn, ISBN 1-84158-593-9
  2. ↑ UK. Battlefields, Falkirk I
  3. ↑ UK. Battlefields, Battle of Falkirk
  4. ↑ https://www.battlefieldstrust.com/resource-centre/medieval/battleview.asp?BattleFieldId=62
  5. ↑ https://www.battlefieldstrust.com/media/601.pdf
  6. ↑ https://eprints.soton.ac.uk/169897/
  7. ↑ https://web.archive.org/web/20150716114626/http://www.educationscotland.gov.uk/scotlandshistory/warsofindependence/battleoffalkirk/
  8. ↑ https://archive.org/details/sirwilliamwallac00muriuoft?view=theater#page/104/mode/2up/search/john+stewart
  9. ↑ Murison, Alexander Falconer. Sir William Wallace. New York: C. Scribner, 1900 — 105-bet. Qaraldi: 2018-yil 11-iyul. 
  10. ↑ „Callendar Park Appendix 4 : Historical Monuments“. Falkirk Local History Society. 2021-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 11-iyul.
  11. ↑ „arxiv nusxasi“. 2021-yil 20-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 29-iyun.
  12. ↑ https://www.academia.edu/5336808
  13. ↑ https://archive.org/details/scotlandindocum00gouggoog
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20180710195241/https://www.falkirkherald.co.uk/lifestyle/nostalgia/battle-of-falkirk-site-s-smoking-gun-1-3839079
  15. ↑ https://canmore.org.uk/site/46926/falkirk-campfield
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20180710195241/https://www.falkirkherald.co.uk/lifestyle/nostalgia/battle-of-falkirk-site-s-smoking-gun-1-3839079
  17. ↑ Scott, Ian. „Battle of Falkirk site's smoking gun“. The Falkirk Herald (2015-yil 25-iyul). 2018-yil 10-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.
  18. ↑ „Falkirk, Campfield“. Canmore. Historic Environment Scotland. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.
  19. ↑ „Site of the Battle by OS“. Central Retail Park from zoomable 25 inch OS map with opacity slider. Ordnance Survey. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.
  20. ↑ „Site of the Battle by OS“. South of the Woods from zoomable 25 inch OS map with opacity slider. Ordnance Survey. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.
  21. ↑ „Site of the Battle by OS“. Mumrills from zoomable OS map with opacity slider. Ordnance Survey. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.
  22. ↑ Beers, Roy. „Does a mystery site at Mumrills hold the answer to Falkirk's most tragic secret?“. Falkirk Herald (2018-yil 8-iyul). 2019-yil 29-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 10-iyul.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Bain, J., The Edwards in Scotland, 1296-1377, 1961.
  • Barrow, G. W. S. Robert Bruce and the Community of the Realm of Scotland, 1976
  • Brown, C., „William Wallace“, 2004.
  • Morris, J. E. The Welsh Wars of Edward I, 1994.
  • Nicholson, R. Scotland-the Later Middle Ages, 1974.
  • Oman, C., The Art of War in the Middle Ages, 1898.
  • Santiuste, D., The Hammer of the Scots: Edward I and the Scottish Wars of Independence, 2015.
  • Fordun, John „Chronica Gentis Scotorum (Chronicle of the Scottish nation)“, 1363, Translated from the Latin text by Felix J. H. Skene. Ed. by William F. Skene. 1872

Havolalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Falkrik_jangi&oldid=3121309" dan olindi