Emilie du Chatelet

Emilie du Chatelet
Tavalludi	1706-yil 17-dekabr Parij
Vafoti	1749-yil 10-sentyabr Luneville
Fuqaroligi	fransuz
Kasbi	matematik, tarjimon

Gabrielle Emilie Le Tonnelier de Breteuil, Markiz du Chatelet (fransuzcha: Gabrielle Émilie Le Tonnelier de Breteuil, marquise du Châtelet, 1706-yil 17-dekabr, Parij – 1749-yil 10-sentyabr) fransuz matematigi va fizigi boʻlgan. U Volterning uzoq yillik sevgilisi va ilhomlantiruvchisi ham boʻlgan.

Hayoti

Gabrielle Emilie Lui Nikolas Le Tonnelier, baron de Breteuil (1648–1728) va uning ikkinchi xotini Gabrielle Anne de Froule (1670–1740) ning qizi boʻlgan. Uning otasi Versal saroyida Lyudovik XIVni qabul qilish uchun xorijiy davlatlarning elchilarini tayyorlab, ularni qirol bilan tanishtirgan. Baronning Parijdagi uyi oʻsha davrning mashhur fan va sanʼat namoyandalari, ilk maʼrifat vakillari, shu jumladan Jean Baptiste Rousseau yoki Fontenelle toʻplangan joy boʻlgan. Emiliening isteʼdodini sezgan otasi unga ajoyib klassik taʼlim bergan. U, shu qatorda, ingliz va italyan tillarini oʻrgangan, qilichbozlik, qoʻshiq aytish, raqsga tushish, teatr bilan jiddiy shugʻullangan va spinet oʻynagan. Emilie 16 yoshida sudga qabul qilingan. U jamiyatda muvaffaqiyat qozongan va bir nechta kichik ishlar bilan mashgʻul boʻlgan.

Emilie 1725-yil 12-iyunda oʻttiz yoshli Markiz Florent Klod du Chateletga (1695–1765) turmushga chiqqan. U eri bilan Semur-an-Oxoisga joʻnagan, u yerda Markiz qirollik gubernatori boʻlib xizmat qilgan. Ularning uchta farzandlari boʻlgan. Ular 1730-yilda Parijga qaytib kelishgan.

Sirey qal'asi. Litografiya

Oʻsha paytda, aristokratik muhitda kamdan-kam nikohlar sevgi uchun tuzilgan, aksincha ular er va xotin oʻrtasidagi shartnoma munosabatlari boʻlgan. Marquise du Chatelet eri oldidagi majburiyatlarini uchta farzand tugʻilgandan keyin toʻliq bajarilganiga ishongan. U dunyoviy ayol uchun belgilangan odob chegaralarini kesib oʻtmasdan erkinlikdan bahramand boʻlgan. Emilie matematik va astronom Per de Maupertuis va matematik Aleksis Klerro bilan bir qancha qisqa munosabatlari ham boʻlgan. Biroq, u oʻz eri bilan ishonchli munosabatlarni saqlab qola olgan, u bilan yozishmalarni davom ettirgan va uning maslahatlarini tinglagan

Volter 1733-yil Markiz bilan uchrashishgan va Emilieni yaxshi korishini aytgan. U 1734-yilda „Orleanskoy devstvennisti“ni yozgani tufayli hibsga olinmaslik uchun Parijni tark etishga majbur boʻlganida, Emilie unga erining Sirey-sur-Blaise, vayronaga aylangan qalʼasini boshpana sifatida taklif qilgan. Hibsga olish haqidagi buyruq tez orada bekor qilinmasligi aniq boʻlgach, Emilie Volterga ergashgan. Oʻn besh yil davomida Sirey Emilie va Volter uchun doimiy yashash joyiga aylangan. Markiz oʻrtahol ammo Volterning katta mablagʻlari boʻlgan. Sireyga koʻchib oʻtganidan koʻp oʻtmay, Markiz Volterning iltimosiga binoan uning pullari bilan qalʼani qisman tiklagan. Sireyda yangi qanot paydo bo‘lgan, unda tabiatshunoslik laboratoriyasi va kutubxona joylashgan. Emilie va Volter optik hodisalarni va vakuum fenomenini oʻrganganlar, Volterning pyesalari qalʼa tomi ostida jihozlangan kichik teatrda sahnalashtirilgan. Sirey yozuvchilar, tabiatshunoslar va matematiklar uchun uchrashuv joyiga aylangan. Bu yerda, 1736–1737-yillarda Volter „Nyuton falsafasining elementlari“ ni yozgan.

Emilie 1745-yilda Nyutonning tabiiy falsafaning matematik asoslarini tarjima qilishni boshlagan va umrining oxirigacha shu asar bilan ishlagan. Uning asosiy xizmati asarni lotin tilidan fransuz tiliga tarjima qilishda emas, balki Nyutonning matematik argumentatsiyasini Leybnits tomonidan yaratilgan va qitʼada tan olingan cheksiz kichik miqdorlarni hisoblash usuliga integratsiyalashganidadir. Bundan tashqari, du Chatelet Nyuton matnini oʻz sharhlari bilan taqdim etgan. Uning taʼkidlashicha, „harakat miqdori“ (Nyuton uni massa va tezlik mahsuloti deb atagan) massa va tezlik kvadratiga (oʻsha paytda Leybnitsdan keyin „tirik kuch“ deb nomlangan) koʻproq mos kelgan. U oʻsha davrning ilmiy jamoatchiligini bu bayonotga qoʻsha olmagan. Faqat koʻp yillar oʻtgach, eski atamalar muvaffaqiyatsiz deb topilgan va „momentum“ va „kinetik energiya“ bilan almashtirilgan.

U 1737-yilda „Sochineniye ob ogne“ nomli qoʻlyozmasini nashr etgan, unda infraqizil nurlanish haqidagi zamonaviy tushunchalarga oʻxshash gʻoyalar haqida yozgan. 1738-yilda du Chatelet va Volter mustaqil ravishda Fransiya akademiyasi tomonidan olov tabiati boʻyicha eng yaxshi ish uchun eʼlon qilingan tanlovda qatnashganlar. Ishlar anonim tarzda taqdim etilgani uchun tanlovda ayol kishi ham ishtirok etishi mumkin boʻlgan. Mukofot shveytsariyalik matematik Leonhard Eulerga berilgan, ammo 1774-yilda du Chateletning „Sochineniye ob ogne“ akademiyasi mablagʻlari hisobidan nashr etilgan. 1746-yilda du Chatelet Boloniya Fanlar akademiyasining aʼzosi boʻlgan (ayollar Parij akademiyasiga qabul qilinmagan).

1744-yildan 1748-yilgacha du Chatelet Volter bilan Versalga tez-tez tashrif buyurgan, u yana sudga qabul qilingan. Ular 1748–1749-yillarda birga Polshaning sobiq qiroli Lui XVning qaynotasi Stanislav Leszchinskining qarorgohi boʻlgan Lunevil qalʼasida yashagan. U saroy aʼzosi, ofitser va shoir de Saint-Lambertning bekasi boʻlgan. Homilador boʻlgan du Chatelet erini bolaning oʻziniki ekanligiga ishontirgan. Buyuk shoir umrining oxirigacha mahbubining o‘limida o‘zini ayblagan. U Kleraut bilan hamkorlikda Nyuton asarining tarjimasini yakunlab, ishlashda davom etgan. U 1749-yil sentyabr oyining boshida Volterning soʻzlariga koʻra, qiz farzandli boʻlgan: „Qiz onasi ish stolida ishlayotgan paytda tugʻilgan“. 1749-yil 10-sentyabrda Emilie du Chatelet tug‘ruq vaqtidagi isitmadan vafot etgan va uning yangi tug‘ilgan qizi ham uzoq yashamagan.

1759-yilda „Tabiiy falsafaning matematik asoslari“ tarjimasi Kler tomonidan Volterning gapi bilan nashr etilgan. Bu Nyuton asarining fransuz tiliga qilingan yagona tarjimasi boʻlgan.

Zamonaviy sanʼatdagi oʻrni

• Emilie V. Aksenovning „Volteryantsi i volteryanki“ romanida tilga olingan.
• 2007-yilda Arno Selinyakning „Bojestvennaya Emilie“ televizion filmi (fransuzcha: «Divine Émilie») bilan Lea Drucker (qarang: [1]) bosh rolda.
• Bastakor Kayja Saaryaxo 2008-yilda Emilie du Chateletning hayotiga asoslangan Emilie operasini yozgan. Premyera spektakllari 2010-yil 1-martda Lionda va 2010-yil 18-martda Amsterdamda boʻlib oʻtgan. Karita Mattila sarlavha qismini kuylagan.