Digitalis purpurea

Digitalis purpurea
	; ; Least Concern (IUCN 3.1)
Ilmiy tasniflash
	O‘simliklar
	Yuksak oʻsimliklar
	Gulli oʻsimliklar
	Ikki urugʻpallalilar
	Asterids
	Lamiales
	Zubturumdoshlar
	Digitalis
	D. purpurea
Binar nomi
	Digitalis purpurea; ; L.

Digitalis purpurea, tulki yoki oddiy tulkigul, moʻtadil Yevropaning koʻp qismida tarqalgan, zubturumdoshlar oilasiga mansub gulli oʻsimliklarning zaharli turi^[2]. Shuningdek, u Shimoliy Amerikaning baʼzi qismlarida va boshqa moʻtadil mintaqalarda tabiiylashtirilgan. Oʻsimlik mashhur bogʻ o‘simligi boʻlib, koʻplab navlari mavjud. Digitalis purpurea yurak dorisi digoksinning (shuningdek, digitalis yoki digitalin deb ataladi) asl manbaidir.

Tavsif

Digitalis purpurea — oʻtsimon ikki yillik oʻsimlik. Barglari spiral tarzda joylashgan, oddiy, uzunligi 10–35 cm (3.9–13.8 in), kengligi 5–12 cm (2–5 in), kulrang-oq rangdagi, bezli tuklar bilan qoplangan boʻlib.

Gullash poyasi ikkinchi yilda rivojlanadi, odatda balandligi 1–2 m (3.3–6.6 ft)ga yetadi. Gullar koʻzga koʻrinadigan, terminal, choʻzilgan toʻdada joylashgan, har bir gul quvursimon va pastga osilgan. Gullar odatda binafsha rangga ega, lekin baʼzi oʻsimliklar, pushti, pushti, sariq yoki oq rangda boʻlishi mumkin. Gul naychasining ichki yuzasi dogʻli. Gullash davri yozning boshiga toʻgʻri keladi, baʼzida qoʻshimcha gul poyalari mavsum oxirida rivojlanadi.

Mevasi ko‘sak boʻlib, etuklik davrida yorilib, koʻplab mayda urugʻlarni tashqariga chiqaradi.

Kichik turlar va duragaylar

Digitalis purpurea subsp. purpurea — Evropaning koʻp qismi va Makaroneziya va dunyoning boshqa qismlariga keng tarqalgan^[3].
Digitalis purpurea subsp. amandiana (Samp. ) PAHinz — shimoliy Portugaliya (ayniqsa Douro havzasi atrofida)^[4]^[5].
Digitalis purpurea subsp. mauretanica (Humbert & Maire) AMRomo — Marokash^[6].
Digitalis purpurea subsp. toletana (Font Quer) PAHinz — markaziy Ispaniya^[7].
Digitalis × fulva Lindl. (gibrid D. grandiflora × purpurea).

Ekologiya

Tulkigulining gullarini Eupithecia pulchellata lichinkalari isteʼmol qiladi^[8]. Bu kuya qurtlari yangi ochilgan gullarga zarar yetkazadi. Keyin gulning ogʻziga ipak toʻrni aylantirib, uni muhrlab qoʻyadi va rivojlanayotgan urugʻlar bilan oziqlanishni davom ettiradi^[9]^[10]. Bu tur kam uchraydi, u Britaniya^[8]^[10], Germaniya, Shveysariya va Avstriyada qayd etilgan^[9]. Kapalakning boshqa turlari Britaniyada Mellicta athalia va Xestia ashworthii, Ruminiyada Eurodryas aurinia va Portugaliyada Mellicta deion o‘simlik barglari bilan oziqlanadi^[8].

Kultivatsiya

Oʻsimlikning turli xil ranglarga ega koʻplab navlari ishlab chiqilgan. Urugʻlar koʻpincha aralashma ko‘rinishida sotiladi (masalan Excelsior duragaylari, oq, pushti va binafsha ranglarda). Baʼzi shtammlar bogʻbon tomonidan osongina oʻstiriladi, boshqalari esa qiyinroq. Ularni bahorda tuvakli oʻsimliklar sifatida ham sotib olish mumkin. Quyidagi navlar Qirollik bogʻdorchilik jamiyatining bogʻdagi xizmatlari uchun mukofotiga sazovor boʻldi:

Camelot seriyasi:
- „Kamelot kremi“^[11]
- „Kamelot lavanta“^[12]
- „Kamelot Rose“^[13]
- „Kamelot oq“^[14]
Dalmatian seriyasi:
- „Dalmatiya kremi“^[15]
- „Dalmatiya shaftoli“^[16]
- „Oq Dalmatian“^[17]
D. × mertonensis (qulupnay tulkisi)^[18]
D. purpurea f. alba^[19]
„Martina“^[20]
„Pamning tanlovi“^[21]
„Shirley“ (Gloxinioides guruhi)^[22]

Digitalis purpurea −15 °C (5 °F) gacha haroratga chidamli (USDA zonalari 4-9)^[23].

Toksiklik

Bu oʻsimlikning barglari, gullari va urugʻlarida yurak glikozidi boʻlgan digitoksin mavjudligi sababli odamlar va baʼzi hayvonlar uchun zaharli boʻlib, isteʼmol qilingan taqdirda o‘limga sabab boʻlishi mumkin^[24].

Digitalis spp.dagi asosiy toksinlariga yurak glikozidlari: digitoxin va digoksin kiradi. Boshqa yurak glikozidlari singari, bu toksinlar natriy kaliy ATPaz nasosini hosil qiluvchi transmembran oqsillari majmuasining ATPaz faolligini ingibitsiya qilish orqali oʻz taʼsirini koʻrsatadi. Digitalis toksini toʻgʻri dozada yurak urishini kuchaytirishi mumkin.

Digitalis bilan zaharlanishning belgilari yurak urish tezligining pastligi, koʻngil aynishi, qusish va yurakning turli qismlarining muvofiqlashtirilmagan qisqarishi kiradi, bu holat esa oʻlimga olib keladi^[25].

Dorivor foydalanish

Barglardan olinadigan xuddi yurak glikozidi digitoksin yurak etishmovchiligida dori sifatida ishlatiladi^[26]. Ikkinchi jahon urushi davrida nemislar, dorivor oʻtlarni yigʻish uchun tuman oʻt qoʻmitasi tashkil etishgan. Yigʻiladigan o‘tlar ro‘yxatiga yurak urishini tartibga solish uchun ishlatiladigan Digitalis purpurea ham kiritilgan^[27].