Besqaragʻay tumani
Besqaragʻay tumani qozoqcha: Бесқарағай ауданы | |
|---|---|
 Gerb | |
| 51°0′40.32″N 79°9′14.40″E / 51.0112000°N 79.1540000°E | |
| Mamlakat | Qozogʻiston |
| {{{mintaqa_turi}}} | Abay viloyati |
| Hukumat | |
| • Hokim | Baysabirov Jarqinbek Borashuli |
| Asos solingan | 1928 |
| Maydon | 11.4 km2 (4.4 kv mi) |
| Rasmiy til(lar)i | Qozoq tili |
| Aholisi (2019) |
18 689 kishi |
| Milliy tarkib | Qozoqlar (68,70 %), ruslar (25,07 %), nemislar (2,55 %), tatarlar (2,03 %), ukrainlar (0,80 %), boshqa millat vakillari (0,85 %). |
| Vaqt mintaqasi | UTC+6:00 |
| Avtomobil kodi | 18 |
Besqaragʻay tumani—Abay viloyatining shimoliy qismida joylashgan maʼmuriy birlik boʻlib, rasman 2022-yil 8-iyunda tashkil etilgan.1928-yilda maʼmuriy birlik sifatida tashkil etilgan va 1959-yilgacha Pavlodar viloyati, 1997-yilgacha Semey viloyati, 1997-yildan Sharqiy Qozogʻiston viloyati tarkibida boʻlgan. Markazi — Besqaragʻay qishlogʻi (Bolshaya Vladimirovka)[1]
Geografik joylashuvi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Hozirgi vaqtda tuman shimolda Rossiya Federatsiyasining Oltoy viloyatining Ugli va Mixaylovka tumanlari, gʻarbda Pavlodar viloyatining Oqquli tumani, janubi-gʻarbda Kurchatov shahri, janubi-sharqda Semey shaharlari bilan chegaradosh.
Tuman qishloq xoʻjaligi yoʻnalishida ishlab, gʻalla, yogʻ va bogʻ ekinlari yetishtirish, sut chorvachiligi, xalq isteʼmoli mollari, oʻrmon xoʻjaligi korxonalari mahsulotlari ishlab chiqarish bilan shugʻullanadi. 13 ta sobiq jamoa xoʻjaligi va 1 ta jamoa xoʻjaligi negizida tashkil etilgan 633 ta fermer xoʻjaligiga qishloq xoʻjaligi dalalari biriktirildi.[2]
Tuman hududida maydoni 390,8 ming ga boʻlgan „Semey oʻrmoni“ davlat oʻrmon-tabiiy qoʻriqxonasining 6 ta davlat muassasasi,"Dorojnik" MChJ, tuman elektr tarmogʻi, „Kazaktelekom“, „Kazposhta“ davlat koʻp tarmoqli korxonalari mavjud, kommunal korxona.Tarixga nazar tashlasak,18-asr boshlarida Pyotr I davridagi Rossiya davlati Sharq mamlakatlari bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarini mustahkamladi.1714-yilda Irtis tepaliklar, postlar va qal’alardan iborat edi[3]
Minerallari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mineral boyliklari rudadan tashqari foydali qazilmalardan iborat boʻlib, oʻtga chidamli gil, yirik qum, qurilish qumi, sayqallangan tosh, ohak, turli boʻyoqlar va nodir tuproqli temirlar tumanning shimoliy qismidan topilgan, faqat ayrim konlarda qidiruv ishlari olib borilmoqda.
Iqlimi, flora va faunasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mintaqaning iqlimi oʻzgaruvchan va quruq.Qish uzoq va sovuq.Yanvarda oʻrtacha harorat —170S,baʼzan—450S gacha.Yoz issiq va quruq.Iyul oyining oʻrtacha harorati 210 daraja. Qishda boʻronli, yozda esa chang bosgan. Oʻrtacha yillik namlik 275-300 mm. Oʻsimliklarning oʻsishi va rivojlanishi davri 140 kunni tashkil etadi, bu koʻplab don va sabzavot va bog 'ekinlarining pishishiga mos keladi. Flora (oʻsimliklar) boy va xilma-xildir. Irtish atrofida tekin terak, qora terak, koʻk terak, tol, qayin, olcha, doʻlana, asal, rezavor va boshqa oʻsimliklar oʻsadi. Oʻtlar deyarli har kuni oʻsadi. Belbogʻli oʻrmondagi qayin-koʻk terakzorlarda qaragʻay, qayin, koʻk terak, qaragʻay, atirgul, olxoʻr, chinor oʻsadi.
Hayvonot dunyosi (hayvonlar) xilma-xildir.Dalalarda: sichqonlar, yogʻoch sichqonlar, quyonlar va sinkaplar yashaydi. Har kuni tipratikan, boʻri, tulki, kulrang norka, boʻrsiq, sardalya va boshqalar bor. Quruqlik kaltakesaklari, zaharli kulrang ilonlar, guruchli ilonlar guruhlari va boshqalar mavjud.
Belbogʻli oʻrmonlarda shuningdek, uchuvchi sinkap, quyon, tulki, boʻri, elik, silovsin kabi oʻrmon hayvonlari yashaydi. Qushlar dunyosi boy va xilma-xildir. Bu yerda kulrang chumchuq, tulpor, qora laylak, boʻz chumchuq, skunk, oʻrmonchi, qargʻa, kaptar, chumchuq, uchuvchi qushlar: gʻoz, oqqush, oʻrdak va boshqa qushlar yashaydi.
Muskratlarni Irtish qirgʻoqlarida, suv havzalarida, koʻllarda uchratish mumkin. Irtish va Kanonerka koʻllarida qoramagʻiz, qora baliq, dogʻli bugʻu, koʻkkoʻz, qorakoʻl, roach, sazan, sunʼiy rivojlangan sazan yashaydi.
Suv tizimi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Irtish daryosi suv ombori.Tuman hududida faqat Irtish qoʻshilishining yer osti va yer usti buloqlari bor.Kichik va katta Kanonerka koʻli, katta, kichik va kichik Shoshqali (Teniz soʻri) koʻllari shifobaxsh, ular Pavlodar viloyatining Moyildi koʻliga oʻxshaydi.Tuzli suvda 70 % xlor-natriy aralashmasi,40 % borma-terapevtik ahamiyatga ega asos mavjud. 164 g/l gil mineral, suv bosimi +380, +42 0 dan iborat. Bu koʻlning muqaddas suvi dunyo kurortlari bilan teng: „Truskavets“, „Novaya Russa“ va boshqalar turli kasalliklarga shifo. Tumanning tabiiy hududi dasht-oʻtloq va oʻrmon. Irtishning chap tomonida qozoq tepaliklari boshlanadi. Tumanning gidrogeologik xususiyati shundaki, u yer osti chuchuk suvlari toʻplanadigan joyda joylashgan.
Xalqi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Aholisi 18689 kishi (2019-yil). Milliy tarkibi: qozoqlar-68,70 %, ruslar — 25,07 %, nemislar — 2,55 %, tatarlar — 2,03 %, ukrainlar — 0,80 %, boshqa millat vakillari — 0,85 %.
Maʼmuriy boʻlinish
[tahrir | manbasini tahrirlash]30 ta aholi punkti 10 ta qishloq okrugiga birlashtirilgan:
- Baskol qishloq okrugi
- Begen qishloq okrugi
- Besqarag‘ay qishloq okrugi
- Gluxov qishloq okrugi
- Do‘lan qishloq okrugi
- Ernazar qishloq okrugi
- Jetijar qishloq okrugi
- Kanoner qishloq okrugi
- Qorabosh qishloq okrugi
- Malaya Vladimirovka qishloq okrugi
Ijtimoiy tuzilmasi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Viloyat aholisiga AOA,o‘pka kasalliklariga qarshi shifoxona, 7 oilaviy-vrachlik vrachlik punkti,3 feldsherlik punkti,15 tibbiyot punkti,16 kutubxona,182 savdo shoxobchasi,21 umumiy ovqatlanish korxonasi xizmat ko‘rsatmoqda.Tumandagi qishloqlarda 21-umumtaʼlim maktabi bo‘lib, ularda 4842 nafar o‘quvchi tahsil olmoqda, barcha maktablar kompyuterlashtirilgan, internet tarmog‘iga ulangan. Loydan maktab, bolalar va o‘smirlar maktabi, ijod uyi bor. Yozda Irtish boʻyida 150 oʻrinli dam olish va sport oromgohi ishlaydi. 2004 yilda Bolshaya Vladimirovka qishlogʻida 1 guruh bolalar bogʻchasi ochildi.
Tumanda ikki tilda 1600 nusxada „Besqarag‘ay yasifi“ ommaviy-siyosiy gazetasi nashr etilmoqda.
Shaxslari
[tahrir | manbasini tahrirlash]Mintaqaning asosiy boyligi bu uning aholisidir, bu tufayli nafaqat Qozogʻiston, balki boshqa davlatlar ham bu haqda bilishadi.
Ulugʻ Vatan urushi yillarida mingdan ortiq Besqaragʻay askarlari Vatanni himoya qildilar.Ulardan uchtasi Sovet Ittifoqi Qahramoni unvoniga sazovor boʻlgan:Elistratov S.A, Kornev I.I.,Qayirboev M. Bu yerda sotsialistik mehnatkashlar — K.Jingelboev, E.Yekotsov, S.I. Shchevtsov. ishlagan. Yurtdoshlari kapitan Gastelloning qahramonligini takrorlagan A.G.Belousovni viloyat aholisi unutmaydi. 54 nafar tojik-afg‘on chegarasida xizmat burchini o‘tagan, jumladan vafotidan keyin orden bilan taqdirlanganlar — Q. Kaltaev. M. — „Qizil yulduz“ ordeni bilan, Belyakin N. G.
„Qizil yulduz“ ordeni bilan Dits I.A.-"Qizil yulduz" ordeni bilan Nurtazin K.T.-"Qizil Yulduz" ordeni, „1,2-darajali chegara qoʻshinlarining eng yaxshisi“ koʻkrak nishoni, „Afgʻoniston xalqlaridan boʻlgan baynalmilal jangchilar“ medallari, „Afgʻoniston Demokratik Respublikasidan qoʻshinlar olib chiqilganiga 15 yil“ medallari bilan taqdirlangan "oʻlimdan keyin guvohnoma.
Shoirlik qobiliyatini rivojlantirgan Amire Qashouboev Irtishning chap qirgʻogʻidagi Bodene qishlogʻida yashagan. (Izoh: Amira Abirali viloyatida tug‘ilgan.U shoir emas, mashhur xonanda edi.) O‘tgan asrning 50-yillarida Moskva va Olmaota shaharlarida o‘tkazilgan shoirlar festivalida o‘z mamlakati nomidan qatnashib, g‘olib bo‘lgan xalq shoiri Nurlibek Baymuratov yashagan.
O‘z ijodiy isteʼdodini, o‘z yurtiga muhabbatini namoyon eta olgan shoirlar Kanonerka qishlog‘idan Mixail Baliqin,Begen qishlog‘idan bastakor To‘legen Muhamedjonov va Semiyar qishlog‘idan Bolat Qobilboyev,Todusri qishlog‘idan Jolan Dastenov, kino aktyori Begen qishlog‘idan Mentay O‘tepbergenov va boshqa olimlar, ilmiy xodimlar.
Tuman markazida tikuvchilik, mexanik, chilangar, avtomaktab tayyorlaydigan kasb-hunar texnikumi hamda barcha toifadagi haydovchilar tayyorlaydigan „Otan“ jamoat tashkiloti faoliyat yuritmoqda.
Bugungi kunda bastakor va shoir,50 dan ortiq sheʼrlar muallifi Qaylash Nurgazin tuman markazida istiqomat qiladi.Bu yerdan 50-yillarda Rimda boʻlib oʻtgan Olimpiada oʻyinlarida 4x100 metrga estafeta bahslarida kumush medal sovrindori Gusman Kosanov,70-yillarda Myunxen Olimpiadasida yengil atletika boʻyicha qatnashgan Anatoliy Badrankov va Anatoliy Miketenko,Aleksandr Dovbenko, yengil atletika boʻyicha SSSRning koʻp karra chempioni chiqdi.
Xalqaro respublika va viloyat musobaqalarida bir necha marotaba sovrinli o‘rinlarni qo‘lga kiritgan hamyurtlarimiz sport ustalari-polvonlar Izatov E.T.Kiriboyev T.Yamalitdenov X.Maxambetov, o‘q otish bo‘yicha Kasatchikov, chang‘i sporti, yengil atletika bo‘yicha Bayandilov V.Ziadanova va boshqalar. 2000-yili Ostona shahrida bo‘lib o‘tgan Qozog‘iston Respublikasining yozgi qishloq o‘yinlarida viloyat voleybol jamoasi Sharqiy Qozog‘iston viloyati sharafini himoya qilib, uchinchi o‘rinni egalladi. 20 yildan buyon tuman madaniyat uyining „Eksiton“ raqs jamoasi „Xalq“ yorlig‘i sohibi bo‘lib kelgan bo‘lsa, 2004-yilda mashhur „Cherodey“ raqs ansambli „Ulg‘ili“ yorlig‘iga sazovor bo‘ldi.
Qozog‘iston Respublikasi Mustaqilligi yilida Besqarag‘ayliklar „Qozog‘iston Respublikasi Mustaqilligiga 10 yil“ yuksak hukumat mukofotlari,33 nafar „Qozog‘iston Respublikasi Mustaqilligiga 10 yil“, „Qozog‘iston Respublikasi Mustaqilligiga 10 yil“ yubiley medallari bilan taqdirlandilar.1 kishi Qozog‘iston Respublikasining faxriy yorlig‘i,14 nafar Beskaragay aholisi Qozog‘iston Respublikasi Prezidentining tashakkurnomasi bilan taqdirlandi.
- 3-darajali „Aibin“ ordeni-54 yongʻin boʻlimi mutaxassisi Sergey Vladimirovich Belyakin 2002-yil 27-mayda Begen oʻrmon va hayvonot dunyosini muhofaza qilish muassasasi hududida sodir boʻlgan katta yongʻinni oʻchirishda koʻrsatgan jasorati uchun mukofotlangan. U qasamyodi va xizmat burchini oxirigacha sidqidildan bajarib, xizmat mashinasini va undagi odamlarni asrab qoldi.
- Ushbu yirik yong‘inni o‘chirishdagi ishtiroki uchun Begen shahridagi o‘rmon xo‘jaligi xodimi Zaykenov Duysembai Tolenbekuli (vafotidan keyin), 54-o‘t o‘chirish bo‘linmasi mutaxassisi Maksat Altayuli Izatov „Jasorat uchun“ medali bilan taqdirlandi.
- „Vostok“ fermer xo‘jaligi rahbari Tungushpaev Muxtor Sultonuli fermerlik va tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘lida erishgan yutuqlari uchun „Buyuk xizmatlari uchun“ medali bilan taqdirlandi. Panyukov Dmitriy Valerievich, 54-EB boshligʻi, Qozogʻiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 8 dekabrdagi 1246-sonli Farmoni bilan „Jasorat uchun“ medali bilan. Fermer va tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘lida erishgan yutuqlari uchun Odilev Temirjon Ertayuli „Bitta mehnati uchun“ medali bilan taqdirlandi.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ 2009 jilgʻi sanaq boyinsha Qazaqstan tұrgʻindariniң ұlttiq qұrami
- ↑ Shigʻis Qazaqstan oblisiniң Statistika departamentі. 01.07.2019[sayt ishlamaydi]
- ↑ „Qazaqstan Respublikasiniң Statistika agenttіgі. Qazaqstan Respublikasi tұrgʻindariniң oblistar, qalalar men audandar, jinisi men jas erekshelіgі toptari, etnostiq bөlіgі boyinsha 2019 jildiң basindagʻi sani“. 2013-yil 17-yanvarda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 24-avgust.