Antoine Lavoisier

Antuan Loran Lavuazye (fransuzcha: Antoine Laurent de Lavoisier; 1743-yil 26-avgust, Parij — 1794-yil 8-may, oʻsha yerda) — fransuz tabiatshunosi, zamonaviy kimyo asoschisi. Parij Fanlar akademiyasi va (1768, qoʻshni chimiste surnuméraire)^[1], London Qirollik jamiyati aʼzosi (1788).

Biografiyasi

Lavuazye badavlat burjua oilasidan chiqqan. Uning otasi Parij parlamentida mas’ul boʻlgan 400 nafar advokatdan biri edi va oʻgʻlining ham advokat boʻlishini xohlardi. Biroq, Lavuazyeni tabiiy fanlar koʻproq jalb qilgan, shuning uchun u huquq bilan bir vaqtda matematika, astronomiya, botanika, mineralogiya, geologiya va kimyoni ham oʻrgangan. Uning mashgʻulotlari Parijning eng yaxshi professorlari rahbarligida oʻtdi^[2].

Taʼlim olishi

Dastlabki taʼlimni Mazarin kollejida olgan, keyin esa yuridik fakultetida kursda oʻqigan. 1764-yilda u huquqshunoslik darajasini oldi.

Huquqiy fanlar kursining oʻtishi bilan bir vaqtda va uning yakunida Lavuazye oʻsha davrning eng yaxshi parij professorlari rahbarligida tabiiy va aniq fanlarni oʻrgandi; u mashhur La Caille abbati (fransuzcha: La-Caille), botanik — Bernar de Jyussye boshchiligida, Gettar bilan mineralogiya va geologiya sohasida ishlagan. U Ruel qoʻl ostida kimyo kursini oʻtagan (fransuzcha: Rouelle).

1765-yilda Lavuazye Parij Fanlar akademiyasi tomonidan qoʻyilgan „Katta shahar koʻchalarini yoritishning eng yaxshi usuli haqida“ mavzusidagi asarini taqdim etdi. Bu ishni bajarishda Lavuazyening koʻzlangan maqsad sari intilishdagi gʻayrioddiy qatʼiyati va tadqiqotdagi aniqligi, umuman, uning barcha asarlariga xos xususiyat boʻlgan fazilatlar taʼsir koʻrsatdi. Lavuazye yorugʻlik intensivligidagi ozgina oʻzgarishlarga oʻz koʻrish qobiliyatini sezgirligini oshirish uchun olti hafta qorongʻi xonada oʻtkazdi. Lavuazyening bu asari 1766 yilda akademiyaning oltin medali bilan taqdirlangan. 1763-1767 yillarda Lavuazye Gettar bilan bir qator sayohatlar uyushtirdi va Fransiyaning mineralogik xaritasini tuzishda unga yordam berdi.

1768 yil 18-mayda 25 yoshida Lavuazye akademiyaga kimyo fanidan adyunkt etib saylandi. 1778 yilda u akademiyaning haqiqiy aʼzosi etib saylandi, 1785 yildan u akademiyaning direktori edi. Konventsiya davomida Lavuazye akademiyaning eng faol himoyachisi edi va uni saqlab qolish uchun bor kuchini sarfladi. Biroq, u muvaffaqiyatga erisha olmadi va 1793-yilda akademiya tugatildi.

1768-yilda Lavuazye akademiyaga saylanganida, u soliq fermeri Baudonning aktsiyadori General Fermerga qoʻshildi. 1779 yilda ikkinchisining oʻlimi bilan Lavoisier fermaning mustaqil aʼzosi boʻldi (fransuzcha: fermier général titulaire). Dehqonchilik tizimi odamlar tomonidan haqli ravishda nafratga loyiq edi, ammo Lavuazyening shaxsiy dehqonchilik faoliyati juda benuqson edi, buni uning tarjimai holini yozgan Гримо, Эдуард [Гримо; Édouard Grimaux] haqiqiy hujjatlarga asoslanib koʻrsatdi. Dehqonchilikda qatnashish Lavuazye uchun sinekura emas edi; u doimiy sayohat qilishni talab qilar, uning koʻp vaqtini va eʼtiborini olardi.

Ilmiy faoliyati

Lavuazye dehqonchilikdan olgan katta daromadining katta qismini ilmiy tajribalarga sarflagan. Tadqiqotlari uchun u hech qanday mablagʻni ayamadi: masalan, suv tarkibi boʻyicha tajribalar unga 50 000 livrga tushdi. U eksperimentlarni juda puxta oʻtkazishga va eng aniq va mukammal asboblarni yaratishga intildi: bu borada Fransiyadagi ilmiy texnologiya unga juda qarzdor. 1775-yilda vazir Tyurgo Fransiyada porox biznesini qayta qurib, Lavuazyeni ushbu biznesning toʻrtta menejeridan biri etib tayinladi (fransuzcha: régisseurs des poudres). Lavuazyening energiyasi tufayli Fransiyada porox ishlab chiqarish 1788 yilga kelib ikki baravar koʻpaydi (yiliga 1600000 funtdan 3700000 funtga yetdi). Lavuazye selitra konlarini topish uchun ekspeditsiyalar tashkil qiladi, selitrani tozalash va tahlil qilish boʻyicha tadqiqotlar olib boradi; Lavuazye va Bome tomonidan ishlab chiqilgan selitrani tozalash usullari bugungi kungacha saqlanib qolgan. Lavuazye tashabbusi bilan Fanlar akademiyasi 1773 y. selitrani eng foydali ishlab chiqarish usuli boʻyicha eng yaxshi ish uchun mukofot tayinlaydi; ish dasturini Lavuazyening oʻzi batafsil ishlab chiqdi.

Lavuazye 1791 yilgacha porox ishlab chiqarishni boshqargan. U porox arsenalida yashagan; uning laboratoriyasi ham shu yerda joylashgan boʻlib, uning deyarli barcha kimyoviy ishlari shu yerdan chiqqan. Lavuazye laboratoriyasi oʻsha davrda Parijdagi asosiy ilmiy markazlardan biri edi. Unda turli bilim sohalari vakillari ilmiy masalalarni muhokama qilish uchun yigʻilishardi, yangi boshlagan yosh fan xodimlari esa Lavuazye bilan oʻqish uchun bu yerga kelishdi.

Ilmiy ishlar, dehqonchilik va porox arsenalini boshqarish boʻyicha darslardan tashqari, Lavuazye akademiya yoki hukumat nomidan turli komissiyalarda qatnashgan. Masalan, 1783-yilda Akademiya nomidan Lavuazye „mesmerizm“ haqida maʼruza, 1784-yilda „aerostatlar“ haqida hisobot tuzdi. Lavuazyening barcha maʼruzalarida uning masalaning asl mohiyatiga nazar tashlash, tiniq, intizomli, mutanosib fikrlash muhriga ega boʻlish va shu bilan birga oʻz faoliyatida keng insonparvarlik tamoyillariga asoslangan olijanob tabiatni fosh etish kabi gʻayrioddiy qobiliyati namoyon boʻladi.

Bu tamoyillar uning ilmiy asarlarida tez-tez uchrab turadi, lekin asosan oʻzi tomonidan olib borilgan qamoqxonalarni oʻrganishda, Nekker vazirligida, akademiya nomidan va uning qishloq xoʻjaligi sinfining ahvolini yaxshilashga qaratilgan faoliyatida namoyon boʻladi. 1783—1788-yillarda Lavuazye Parijdagi jamiyat va qishloq xoʻjaligi qoʻmitasining aʼzosi edi. Butun bir qator maʼruzalarida u soliq islohoti va dehqonchilik madaniyatining eng yaxshi usullarini tarqatish orqali qishloq xoʻjaligi sinfining pozitsiyasini oʻzgartirish zarurligini taʼkidlaydi.

1787-yilda Orlean provintsiyasi assambleyasida uchinchi mulk vakili sifatida u yerda tabiiy yoʻl hizmatini oʻzgartirish, odamlar uchun turli xil xayriya muassasalarini tashkil etish, qashshoqlik va qarilikdan sugʻurta fondi va boshqalar haqida maʼruzalar qiladi. 1778-yilda oʻz mulkiga ega boʻlgan Lavuazye, asosan, qoʻshni yer egalariga yordam berish istagi tufayli agrotexnik tajribalar oʻtkazdi va ularga „eng yaxshi tamoyillarga asoslangan qishloq xoʻjaligi namunalarini“ berdi. 1788-yilda Lavuazye qishloq xoʻjaligi qoʻmitasiga oʻzining agrotexnik tajribalarining samarali natijalari toʻgʻrisida hisobot taqdim etishi mumkin edi.

Uning tashabbusi bilan ip-kalava va toʻquvchilik maktablari tashkil etilgan; shu vaqtgacha xom zigʻir va kanop chet elga ketgan, u yerdan Fransiya tayyor zigʻirni olgan; Lavuazye Bertolle tomonidan kashf etilgan matolarni xlor bilan oqartirish usulini keng targʻib qiladi; Parij yaqinida agrotexnik tajribalar oʻtkazish uchun tajriba maydoni tashkil etish zarurligini taʼkidlaydi; turli xil qishloq xoʻjaligi masalalari boʻyicha viloyat kengashlariga koʻrsatmalar beradi. Lavuazye oʻz vatanining iqtisodiy ahvoli bilan chuqur tanishishi natijasida uning Fransiyaning hududiy boyligini hisoblashga oid xotiralari paydo boʻldi. Memuar 1791-yilda Lavuazye tomonidan Milliy Assambleyaga taqdim etilgan va mamlakat oʻz ogʻirligi ostida boʻlmasdan toʻlashi mumkin boʻlgan soliqlarni eng oqilona hisoblash uchun asos boʻlishi uchun moʻljallangan edi.

Inqilob davrida Lavuazye „Milliy xazina“ aʼzosi boʻlib, unda qatʼiy va namunali tartib oʻrnatgan. Bu majburiyatlarni u bepul bajargan. 1790-yilda Milliy Assambleya Fanlar akademiyasiga ogʻirlik va oʻlchovlarning oqilona tizimini ishlab chiqishni buyurdi. Shu maqsadda komissiya tashkil etildi, unda Lavuazye uning kotibi va gʻaznachisi sifatida doimiy ishtirok etdi; bundan tashqari, unga Gyuyo bilan birgalikda 0 ° C da distillangan suvning birlik hajmining boʻshligidagi ogʻirlikni aniqlash topshirildi; va keyinchalik, Jan-Sharl Borda Lavoisier bilan birgalikda oddiy hisoblagich qurilmasi uchun mis va platinaning kengayishini aniqladi.

Tribunal va qatl

1791 yildan A. L. Lavuazye „Sanʼat va hunarmandchilik boʻyicha maslahat byurosi“da qatnashdi, uning vazifasi davlatga mamlakat uchun foydali boʻlgan texnik ixtirolarni koʻrsatish va ularning eng yaxshilarini mukofotlar bilan ragʻbatlantirish vazifasini yukladi. Lavuazyening maslahat byurosidagi ishtirokining samarasi xalq taʼlimining tashkil etilishiga oid eslatma boʻldi.

Garchi 1791-yilda Umumiy ferma (fransuzcha: Ferme générale) yoʻq qilinsa ham, soliq dehqonlariga hujumlar toʻxtamadi. 1793-yilda deputat Burdon Konventsiyada ishlarni tugatish uchun belgilangan muddatni kutmasdan, toʻlovning sobiq ishtirokchilari zudlik bilan hibsga olinishi va sudlanishini talab qildi. Fermer xoʻjaligi ishlarini koʻrish uchun yangi komissiya tayinlandi; u oxirgi uchta shartnoma davomida barcha soliqchilarni hibsga olishni zarur deb topdi. Lavuazye boshqa soliq dehqonlari qatori 1793-yil noyabr oyining oxirida qamoqqa tashlangan va Konventsiya uni inqilobiy tribunal sudiga tortishga qaror qilgan.

Mahkumlar fransuz xalqiga qarshi fitna uyushtirishda, xalq dushmanlariga yordam berishda, zararli aralashmalarni hayot ashyolari bilan aralashtirishda, mamlakat mudofaasi uchun zarur boʻlgan mablagʻlarni qoʻllarida ushlab turishda ayblangan. Inqilobiy tribunal barcha soliq dehqonlarini (31 kishi) oʻlimga hukm qildi, Robespier tomonidan chizilgan roʻyxatdan bittasi bundan mustasno. Na maslahat byurosining petitsiyasi, na vatan oldidagi mashhur xizmatlari, na ilmiy shon-shuhrat Lavuazyeni oʻlimdan qutqara olmadi. „Respublika olimlarga muhtoj emas“, dedi goʻyoki tobut tribunalining prezidenti Koffinal byuroning iltimosiga javoban [pr 2].

1794 -yil 8-mayda (Respublika 2-yilining 19-floreal) Antuan Loran Lavuazye inqilobiy tribunalning qarori bilan gilyotinaga tortildi. Fan tarixchisi V.Strubening qayd etishicha, olimning ayblovi oʻta gʻayritabiiy va demagogik tuyuladi. Lavuazyening rafiqasi guvohligiga koʻra, Lavuazyeni himoya qilishi kerak boʻlgan olimlar uni qutqarish uchun hech narsa qilmaganlar^[3] [pr 4]. Lavoisierning qoldiqlari Erransi qabristonidagi umumiy qabrga dafn etilgan.

Oilasi

1771-yilda 28 yoshida A. Lavuazye oʻz hamkasbining qizi 13 yoshli Mari Anna Pyerrette Polzga uylandi.^[4] Xotinida u oʻzining ilmiy ishida faol yordamchini topdi. U laboratoriya jurnallarini saqladi, unga ingliz tilidan ilmiy maqolalarni tarjima qildi va „Traité“ uchun chizmalar chizdi va oʻyib yozdi. U ingliz tilidagi Kirvanning „ Flogistonda tajriba“ kitobidan tarjimalar qilgan.

Lavuazye vafotidan soʻng, uning rafiqasi 1805 yilda mashhur fizik Rumfordga turmushga chiqdi. U 1836-yilda 79 yoshida vafot etdi.

Xotirasi

A. Lavuazye nomi Eyfel minorasining birinchi qavatida joylashgan Fransiyaning eng buyuk olimlari roʻyxatiga kiritilgan^[5]^[6].

Manbalar

↑ Les membres du passé dont le nom commence par L^(frans.)
↑ •. „«Биография Лавуазье»“.
↑ Джуа 1975.
↑ Lavoisier, le parcours d’un scientifique révolutionnaire
↑ Delambre, Jean-Baptiste. Œuvres de Lagrande^{(aniqlanmagan)} / Serret, J. A.. — 1867. — Т. 1. — С. xl.
↑ Guerlac, Henry. Antoine-Laurent Lavoisier — Chemist and Revolutionary. New York: Charles Scribner and Sons, 1973 — 130-bet.

[1] Les membres du passé dont le nom commence par L^(frans.)

[2] •. „«Биография Лавуазье»“.

[FOOTNOTEДжуа1975-3] Джуа 1975.

[4] Lavoisier, le parcours d’un scientifique révolutionnaire

[5] Delambre, Jean-Baptiste. Œuvres de Lagrande^{(aniqlanmagan)} / Serret, J. A.. — 1867. — Т. 1. — С. xl.

[6] Guerlac, Henry. Antoine-Laurent Lavoisier — Chemist and Revolutionary. New York: Charles Scribner and Sons, 1973 — 130-bet.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]