Allofon
Fonologiyada allofon (/ˈæləfoʊn/; yunoncha ἄλλος dan; állos — φωνή: boshqa, phōnē: „ovoz“, „tovush“) bir nechta ogʻzaki tovushlar toʻplamini yoki muayyan tilda bitta fonemani talaffuz qilish uchun ishlatiladigan belgilar[1]. Masalan, ingliz tilida [t] (stop [stɒp] dagi kabi) va aspiratsiyalangan shakl [tʰ] (yuqorida boʻlgani kabi [ˈtʰɒp]) /t/ fonemasi uchun allofonlar boʻlib, bu ikkisi hind va tay kabi baʼzi tillarda turli fonemalar hisoblanadi. Boshqa tomondan, ispan tilida [d] (dolor [doʻlor] kabi) va [ð] (nada [ˈnaða] kabi) /d/ fonemasi uchun allofonlar bo‘lsa, bu ikkisi ingliz tilida turli fonemalar hisoblanadi.
Muayyan vaziyatda tanlangan oʻziga xos allofon koʻpincha fonetik kontekstdan bashorat qilinadi, bunday allofonlar pozitsion variantlar deb ataladi, lekin baʼzi allofonlar erkin oʻzgaruvchanlikda uchraydi. Ovozni bir xil fonemaning boshqa allofoni bilan almashtirish, odatda, soʻzning maʼnosini oʻzgartirmaydi, ammo natija mahalliy boʻlmagan yoki hatto tushunarsiz boʻlishi mumkin.
Muayyan tilning ona tilida soʻzlashuvchilar tildagi bir fonemani yagona oʻziga xos tovush sifatida qabul qiladilar va bitta fonemalarni talaffuz qilish uchun ishlatiladigan allofefonik oʻzgarishlardan „ham bexabar va hatto hayratda qolishadi“[2][3].
Konsepsiya tarixi
[tahrir | manbasini tahrirlash]"Allofon" atamasi 1929-yilda Benjamin Lee Whorf tomonidan kiritilgan. Bu bilan u ilk fonema nazariyasini mustahkamlashda tamal toshi qo‘ygan deb hisoblanadi[4]. Bu atama George L. Trager va Bernard Bloch tomonidan 1941-yilda ingliz fonologiyasiga oid maqolada ommalashgan[5] va Amerika strukturalistik anʼanalari doirasida standart foydalanishning bir qismiga aylandi[6].
Alloton
[tahrir | manbasini tahrirlash]Alloton tonik allofondir, masalan, standart mandarin tilidagi neytral ohang shu qatoriga kiradi.
Fonemani allofon bilan ifodalash
[tahrir | manbasini tahrirlash]Fonemalar tovushlarning oʻzi emas, balki nutq tovushlarining mavhumligi boʻlgani sababli, ular toʻgʻridan-toʻgʻri fonetik transkripsiyaga ega emas. Ular koʻp allofonik oʻzgarishlarsiz amalga oshirilganda, oddiy keng transkripsiya qoʻllanadi. Biroq, fonemaning toʻldiruvchi allofonlari mavjud boʻlganda, allofoniya ahamiyatli boʻlib, narsalar yanada murakkablashadi. Koʻpincha, diakritikani talab qilmaslik maʼnosida allofonlardan faqat bittasini transkripsiya qilish oddiy boʻlsa, fonema uchun oʻsha vakillik tanlanadi.
Biroq, bunday allofonlar bir nechta boʻlishi mumkin yoki tilshunos ruxsat berganidan koʻra koʻproq aniqlikni afzal koʻrishi mumkin. Bunday hollarda fonemani ifodalovchi allofonni aniqlash uchun „boshqa joy sharti“ dan foydalanish odatiy holdir. „Boshqa joyda“ allofoni boshqalar uchun shartlar fonologik qoidalar bilan tavsiflanganidan keyin ham qoladi.
Misol uchun, ingliz tilida unlilarning ogʻzaki va burunli allofonlari mavjud. Mohiyat shuki, unlilar bir xil bo‘g‘indagi burun undoshidan oldingina burun unlisi bo‘ladi; boshqa joylarda ular ogʻzaki. Shuning uchun „boshqa joyda“ konventsiyasiga koʻra, ogʻzaki allofonlar asosiy, ingliz tilidagi burun unlilari esa ogʻzaki fonemalarning allofonlari hisoblanadi.
Boshqa hollarda allofon o‘z fonemasini ifodalash uchun tanlanishi mumkin, chunki u dunyo tillarida boshqa allofonlarga qaraganda ko‘proq uchraydi, u fonemaning tarixiy kelib chiqishini aks ettiradi yoki fonemik diagrammaga yanada muvozanatli ko‘rinish beradi.
Arxifonemalar uchun keng tarqalgan boʻlib qoʻllanadigan alternativlar [m], [n], [ŋ] /N/ kabi bosh harfdan foydalanishdir.
Kamdan-kam hollarda tilshunos biron bir allofonga imtiyoz bermaslik uchun dingbatlar kabi mavhum belgilar bilan fonemalarni ifodalashi mumkin[7].
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash] | Bu maqola birorta turkumga qoʻshilmagan. Iltimos, maqolaga aloqador turkumlar qoʻshib yordam qiling. (Aprel 2024) |
- ↑ R. Jakobson (1961), Structure of Language and Its Mathematical Aspects: Proceedings of symposia in applied mathematics, AMS Bookstore, 1980, ISBN 978-0-8218-1312-6, „...An allophone is the set of phones contained in the intersection of a maximal set of phonetically similar phones and a primary phonetically related set of phones....“
- ↑ B.D. Sharma (January 2005), Linguistics and Phonetics, Anmol Publications Pvt. Ltd., 2005, ISBN 978-81-261-2120-5, „... The ordinary native speaker is, in fact, often unaware of the allophonic variations of his phonemes ...“
- ↑ Y. Tobin (1997), Phonology as human behavior: theoretical implications and clinical applications, Duke University Press, 1997, ISBN 978-0-8223-1822-4, „...always found that native speakers are clearly aware of the phonemes of their language but are both unaware of and even shocked by the plethora of allophones and the minutiae needed to distinguish between them....“
- ↑ Lee, Penny. The Whorf Theory Complex — A Critical Reconstruction. John Benjamins, 1996 — 46, 88-bet.
- ↑ Trager, George L. (1959). „The Systematization of the Whorf Hypothesis“. Anthropological Linguistics. 1-jild, № 1. Operational Models in Synchronic Linguistics: A Symposium Presented at the 1958 Meetings of the American Anthropological Association. 31–35-bet. JSTOR 30022173.
- ↑ Hymes, Dell H.. American Structuralism. Walter de Gruyter, 1981 — 99-bet.
- ↑ Hale, Mark (2000). „Marshallese phonology, the phonetics-phonology interface and historical linguistics“. The Linguistic Review. 17-jild, № 2–4. 241–258-bet. doi:10.1515/tlir.2000.17.2-4.241.