Abu Bakr Shoshiy

Abu Bakr Shoshiy, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad ibn al-Husayn ibn Umar al-Imom al-Kabir, Faxr ulislom (429/1038, Shosh — 507/1114, Bagʻdod) — fiqhshunos. Fiqh ilmini Bagʻdodda Muhammad ibn Bayon alkazruvniy, Qozi Abu Mansur atTusiy, Shayx Abu Muhammad al-Juvayniy, Abu Nasr asSibogʻlardan oʻrgangan. Shayx Abu Ishoq Sheroziyning yaqin shogirdi boʻlgan, keyinchalik ulugʻ imom (al-Imom al-Kabir) darajasiga yetgan va Islom faxri (Faxr ul-islom) sifatida el-yurt orasida shuhrat qozongan. Bagʻdoddagi „Nizomiya“ madrasasida mudarrislik qilib, koʻp shogirdlar yetishtirgan.

Hayoti

Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy 1038-yil muharram oyida Shosh yaqinidagi Mayoforiqin qishlog‘ida tug‘ilgan. U dastlab fiqh ilmidan Mayoforiqinda Muhammad ibn Bayon Kazruvniydan, Mayoforiqin qozisi Abu Mansur Tusiy Shayx Abu Muhammad Juvayniylardan taʼlim oladi. Abu Bakr Shoshiy ustozlari nazdida ham katta obro‘ qozonadi. Shu sabab bo‘lsa kerak, madrasani tugatgach, Bag‘dodda mudarrislik faoliyati bilan shug‘ullanadi. O‘sha paytlarda Bag‘dodda „Nizomiya“madrasasi qurilgan bo‘lib, Shoshiy shu madrasaga mudarris qilib tayinlanadi. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiydan Bag‘dodda shayx, imom, katta faqih, qozi Abulmufazzal Yahyo ibn Ali ibn Abdulaziz ibn Ali ibn Husayn Qurashiy Dimashqiy fiqh ilmini o‘rgangan va undan hadislar eshitgan. Shuningdek, shoshlik faqihdan shayx, imom, muftiy Abulhasan Muhammad ibn Abulbaqo Muborak Bag‘dodiy, imom, alloma, muhaddis, hofiz, muftiy, shayxul-islom Abu Tohir Ahmad ibn Muhammad ibn Ibrohim Isfahoniylar fiqh ilmidan taʼlim olgan. O‘z davrining zakiylaridan biri — alloma, muftiy Abulabbos Ahmad ibn Salama ibn Ubaydullo ibn Rutobiy Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy bilan hamroh bo‘lib, uning xizmatida bo‘lgan. Yuqorida qayd etganimizdek, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy tug‘ilgan joyida, keyin Bag‘dodga borib, o‘sha zamonning yirik olimi Abu Ishoq Sheroziy, Abu Nasr ibn Sabbog‘ va boshqa olimlardan taʼlim olgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy Abu Ishoq Sheroziy bilan Nishopurga borib, ilmiy munozaralarda qatnashib, o‘zini tanitgan. Yana Bag‘dodga qaytib, ustozi Abu Ishoq Sheroziydan (vaf.1083 y.) keyin Bag‘doddagi faqihlarning raisi bo‘lgan. Shuningdek, ustozi Abu Ishoq Sheroziy vafot etgach, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy uning o‘rniga mudarris etib tayinlanadi
VafotiAbu Hafs Umar ibn Ahmad Husayn Shoshiy katta imom, faxrul-islom Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiyning ukasi. U fiqhni Shayx Abu Ishoq Sheroziydan o‘rgangan. Abul Husayn ibn Muhtadiy va boshqalardan hadis eshitgan. Olim 1155-yilda vafot etgan.

Ilmiy meʼrosi

Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy fiqh ilmi boʻyicha yetuk olimlardan hisoblanadi. Bu sohaga oid bir necha asarlar yozgan. Asarlari ichida eng mashhuri „Hilyat al-ulamo“ („Olimlar ziynati“). Fiqh ilmiga oid „Hilyat al-ulamo fi mazohibi al-fuqaho“ („Faqihlar mazhablarida olimlar ziynati“) asari mashhur. Asar xalifi Mustazhir(vaf. 512/1119)ga bagʻishlangan. Anu shu kitobi tufayli Abu Bakir Shoshiy „Mustazhiriy“, yaʼni Mustazhir tarafdori degan nom taratgan va koʻplab tarixiy manbalarda uning taxallusi yonida bir unvon sifatida qayd etilgan. Olim ushbu kitobiga sharh sifatida „al-Muʼtamad“ („Ishonchli“) asarini yozgan. Shuningdek, allomaning fiqhshunoslikka oid yana bir yirik asari „ash-Shofiy“ („Shifo beruvchi“) boʻlib, u arab olimi Abu Ibrohim Ismoil ibn Yahyo al-Muzaniy (791-878)ning „al-Muxtasar“ („Qisqacha“) asari sharhiga oid. Ushbu sharh 20 jilddan iborat boʻlib, A. B. Sh. uni 5 yildavomida yozib tugatgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy o‘z davrida ilm-maʼrifat va islomning madaniy markazlaridan biri Bag‘dodda Abu Ishoq Sheroziy, Abulqosim Qushayriy, Haririy (sohibi maqomot), Abu Ishoq Vohidiy, Abulmahosin Ro‘yoniy, Xatib Tabriziy, Xatib Bag‘dodiy, Qozi Bayzoviy kabi yirik olimlar zamonida yashagan edi. Mustazhiriy nomi bilan tanilgan yurtdoshimiz Abul Abbos Ahmad, Abulmuzaffar Sam’oniy, Nasr Muqaddasiy, Ro‘yoniy, Xatib Tabriziy, Imom G‘azzoliy kabi ulug‘ olimlar bilan zamondosh bo‘lgan.

O‘sha davrda Bag‘doddagi „Nizomiya“ madrasasida Abu Ishoq Sheroziy, Abu Nasr Sabbog‘, Abulqosim Dabusiy, Imom G‘azzoliy, faxrul-islom Shoshiy (Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad), Suhravardiy, Kamoliddin Anboriy va boshqalar saboq berganlar. Mustazhiriy „Nizomiya“da arab tili, kalom, mantiq, adabiyot, sarf-nahv, qiroat, lug‘at, tafsirdan dars berar edi.

Shoshiy o‘z davrida arab adabiyoti va xususan, sheʼriyatini juda yaxshi bilgan kishilardan bo‘lgan. Qur’on, hadis qonun-qoida yo‘l-yo‘riqlarini juda yaxshi bilgan. Tilshunoslik, xususan, arab adabiyoti va grammatikasining nozik tomonlarigacha egallagan. Shuning uchun bo‘lsa kerak, uning sintaksisga oid asari o‘rta asr va undan keyingi davrlarda ham ko‘p mo‘tabar kitoblarda tilga olinadi. Allomaning „Ash-Shofiya shahobchasining ustuni“, „Taloqqa oid masala“ kabi asarlari ham boʻlgan. A. B. Sh. arab adabiyoti, grammatikasi, sheʼriyati va tilshunosligi hamda Qurʼon, hadis ilmlarini ham puxta egallagan. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy ilmiy-maʼnaviy merosi bilan fiqh ilmirivojiga beqiyos hissa qo‘shgan. Ayniqsa, Bag‘doddek ilmiy-madaniy markazda faqihlarga bosh bo‘lib, raislik qilganligi uning yuksak bilim va isteʼdod sohibi ekanligidan dalolat qiladi. Afsuski, uning asarlari hozirgi kunda mamlakatimiz kitob xazinalarida mavjud emas.

„Mo‘jam al-buldon“

Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy yirik faqih bo‘lib, bu sohaga oid bir qancha asarlar taʼlif etgan. Oʻrta asr muarrixi Yoqut Hamaviy „Mo‘jam al-buldon“ asarida „Targ‘ib fi-l-furu’“ kitobi muallifi ekanini taʼkidlagan. Allomaning yirik asari „Hilyat al-ulamo“ („Hilyat al-ulamo fi mazohib al-fuqaho“) bo‘lib, uni abbosiy xalifalardan Mustazhir Billohga (vaf.1118 y.) bag‘ishlab yozgan. Bu katta kitob bo‘lib, uni abbosiy xalifa Mustazhir maʼqullagan. Shuning uchun bu kitob „Mustazhiriy“ deb ham nomlangan. Ana shu kitobi tufayli Abu Bakr Shoshiy „Mustazhiriy“ degan nom taratgan va tarixiy manbalarda uning taxallusi yonida bir unvon sifatida yozib kelinadi.

O‘rta asrlik bibliograf Yoqut Hamaviy o‘zining „Mo‘jam al-buldon“ asarida „Hilyat al-ulamo“ kitobining islom fiqhidagi ahamiyati haqida shunday yozgan: „Hilyat al-ulamo fi maʼrifati mazohib al-fuqaho“ kitobiga nazar tashlagan kishi turli mavzu bo‘yicha mazhablar — hanafiya, molikiya, shofeʼiya, hanbaliyaning fiqhiy masalalari (qavllari) qisqacha ifodalangani jihatidan shofeʼiya faqihlarining eng muhim manbasi ekanligini ko‘radi".

„Hilyat al-ulamo“

„Hilyat al-ulamo“da mavzular sodda va ravon usulda ifodalangan. Oʻrta asrlik faqihlarning taʼkidlashicha, fiqh kitoblarini ko‘rib chiquvchi kishi uchun mazkur asar eng muhim manba hisoblanadi. Ayniqsa, mazhablarni bir-biriga solishtirishni xohlagan kishi izlaganini „Hilya“dan topadi. Chunki unda muallif barcha qavl va raʼylarni mufassal keltirgan. O‘z navbatida qiyosiy fiqh bo‘yicha yozilgan asarlar bilan tanishib chiqqan.

Taniqli bibliograf Hoji Xalifaning xabar berishicha, Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy o‘sha davrda har bir masalada imomlar o‘rtasida bo‘lib o‘tgan ixtiloflarni zikr qilgan. So‘ngra „al-Mo‘tamad“ (Ishonchli)ni yozgan. Ushbu asar „Hilyat al-ulamo“ kitobidek sharhsiz yozilgan.

Shofeʼiy mazhabining yirik namoyandasi Abu Ishoq Ibrohim Sheroziyga (vaf. 1083 y.) atab vazir Nizomulmulk Bag‘dodda „Nizomiya“ maktabini (madrasa) qurib bergan. Faylasuf va faqih Abu Homid Gʻazzoliy (vaf.1111 y.) va qomusiy olim Jaloluddin Suyutiy ham uning izdoshlaridir. Imom Abu Bakr Shoshiy „al-Umdatu fi furu’i ash-shofeʼiya“ (Shofeʼiy mazhabi furu’larining asosi)asarini taʼlif etgan. U o‘zining bu asarini xalifa Mustazhir o‘g‘li talabi bilan yozib, unda din asoslarini qisqacha tasnif qilgan. Ushbu kitobga ko‘p olimlar eʼtibor berganlar. Kitobga Alouddin Ali ibn Muhammad Bag‘dodiy, Tojuddin Umar ibn Ali Fokihoniy Molikiy, „Ibn Mulaqqin“ deb tanilgan Umar ibn Ali, „Ibn Daqiq Iyd“ deb tanilgan shayx Taqiyuddin Muhammad ibn Ali, Shamsuddin Muhammad ibn Abduddoim Barmoviy va boshqalar sharhlar yozganlar.

Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiyning yana bir yirik asarlaridan biri „ash-Shofiy“ (Shifo beruvchi)dir. Allomaning bu asari ham fiqh (qonunshunoslik) ga bag‘ishlangan bo‘lib, arab olimi Abu Ibrohim Ismoil ibn Yahyo Muzaniyning „al-Muxtasar“ (Qisqa) degan asariga yozilgan sharh sanaladi. Manbalarning ko‘rsatishicha, bu sharh yigirma jilddan iboratdir. Shoshiy uni besh yil davomida yozib tugatgan.

Farzandlari:Ahmad va Abdulloh

Fiqh ilmidagi bilimi, tutgan mavqei jihatidan barcha qomusiy manbalarda uning nomiga „faxrul-islom“, „al-Imom al-kabir“ sifatlari qo‘shib eʼtirof etilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ahmad Shoshiy 1114-yil shavvol oyining 15-kuni shanba kuni saharda vafot etgan. U „Bob al-Abroz“ (Bob ash-Sheroz) maqbarasiga dafn etilgan, uning qabri ustozi Abu Ishoq Sheroziy qabri yonida joylashgan. Faxrul-islom Shoshiy o‘zidan keyin o‘z mazhabida imom bo‘lgan ikki farzandi — Ahmad va Abdullohlarni qoldirgan.

Tojuddin Subkiy uning o‘g‘illari to‘g‘risida quyidagi maʼlumotlarni yozgan: Ahmad ibn Muhammad ibn Ahmad ibn Husayn ibn Umar Abulmuzaffar faxrul-islom Abu Bakr Shoshiyning o‘g‘li bo‘lib, u fiqhni otasidan o‘rgangan. U Abdulloh ibn Talhadan hadislar eshitgan. Undan Abu Bakr ibn Komil va Hofiz ibn Asokirlar hadis rivoyat qilishgan. Abu Bakr Shoshiyning o‘g‘li Ahmad Bag‘dodda vafot etgan.

Abu Bakr Shoshiyning keyingi farzandi Abdulloh ibn Muhammad ibn Ahmad 1088-yilda tug‘ilgan. Fiqh ilmini o‘z otasidan o‘rgangan. U mazhab va xilof (bahs- munozara)da mohir bo‘lib, kishilarga vaʼz o‘qirdi. Abdulloh ibn Muhammad ibn Ahmad Husayn ibn Ahmad ibn Talha Ni’oliy va boshqalardan hadislar eshitgan. U shoir ham bo‘lgan.

Manbalar

A. B. Shoshiy Bagʻdodda vafot etgan. Uning qabri "Bob al-Sheroz" maqbarasidagi ustozi mashhur shayx Abu Ishoq Sheroziyning qabri yonida.

Havolalar

• I.Usmonov, Ilmiy maqolalar toʻplami. Tarix. 345 bet. Yosh olimlar ilmiy maqolalari toʻplami. Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Taʼlim Vazirligi Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston Milliy universiteti. 2014.