Abstraksiya (lingvistika)

Abstraksiya (lotincha: derivatio – abstraksiya, taʼlim) (tilshunoslikda) – manba sifatida qabul qilingan boshqa birliklar asosida hosila deb ataladigan baʼzi til birliklarini yaratish jarayoni. Tor maʼnoda, derivatsiya, masalan, affiksatsiya (yechish → hal qilish) yoki soʻz yasalishi tufayli oʻzakning „kengayishi“ kabi til birliklarini shakllantirishning oddiy jarayonlarini anglatadi. Shuning uchun hosila baʼzan bilan tenglashtiriladi. Keng maʼnoda, hosila soʻz shakllanishi va fleksiyasi bilan bogʻliq jarayonlarni birlashtiradi (ular uchun umumlashtirilgan atama boʻlib) yoki asl belgilar yordamida olingan yoki tushuntirilgan har qanday ikkilamchi lingvistik belgilarning hosil boʻlish jarayonlarini bildiradi, xususan, gaplarning shakllanishi : Yoz keldi (neytral soʻz tartibi) → Yoz keldi (ifodali soʻz tartibi). Derivatsiya rasmiy, semantik va funktsional hosila jarayonlarini, shuningdek, til tizimining barcha darajalari birliklari ierarxiyasini va darajalararo munosabatlarni birlashtiradi^[1].

Derivatsiyani oʻrganish doirasidagi ilmiy fan derivatologiya deb ataladi^[1].

Umumiy maʼlumotlar va asosiy tushunchalar

Derivatsiyaning asosiy tushunchalaridan biri hosila jarayonidir, yaʼni asliyatdan yangi til birligi (hosilasi) hosil boʻlishini anglatadi. Derivatsion jarayonlar muayyan tilda qayd etilgan barcha paradigmatik va sintagmatik munosabatlarni belgilaydi. Shu bilan birga, jarayonlar ajralib turadi^[1]:

morfonologiyada fonetik (morfonologik) hosila, masalan, asl va hosila til birligining ildiz morfemalarida fonemalarning almashinishi bilan: qor → qor toʻpi, yosh → abadiy;
soʻz yasovchi hosila, masalan, affiksatsiya yordamida til birligi hosil qilish bilan: issiq → issiq, yaqin → yaqinlashtirmoq;
leksik hosila, masalan, soʻzning semantikasining oʻzgarishi bilan: oltin soat → oltin qoʻllar, muz qoplami → muz koʻrinishi;
sintaktik yasama, masalan, sintaktik konstruksiyaning oʻzgarishi bilan: Toʻlqin qayiqni supurib tashladi → Qayiqni suv bosdi, quyosh oʻtni kuydirdi → quyosh oʻtni kuydirdi;
kommunikativ va semantik derivatsiya, masalan, matn darajasida oʻzini namoyon qiladigan transformatsiya bilan: Moskva barcha shaharlarning onasi → Moskva barcha shaharlarning onasi;

Til birligining hosila turiga qarab shakllanish jarayoni tilning prozodik vositalari, soʻz yasovchi formatant, semantik belgi, konstruksiyadagi elementning sintaktik oʻrni, gapdagi soʻz tartibi va transformatsiya vositalari yoki hosila operatorlari deb ataladigan boshqa vositalar. Demak, masalan, soʻz yasalish jarayonida asl birlik oʻrmon negizida yangi soʻz (hosila) oʻrmonchi yasalishi -nik qoʻshimchasi boʻlgan formant yordamida amalga oshiriladi^[1].

Derivatsiya jarayoni asl birliklarning shakli (tuzilmasi) va semantikasining oʻzgarishi bilan birga keladi. Bunday holda, asl birlik yangi maʼno kasb etadi yoki yangi vazifada qoʻllanadi yoki asl birlik yoki uning birikmasini boshqa birliklar bilan oʻzgartirib, asl birlikdan yangi birlik yaratiladi. Asl birlikni ketma-ket oʻzgartirish jarayonida hosila bosqichi, hosila bosqichi va hosilaviy „daraxt“ kabi tushunchalar qoʻllanadi.

Derivatsiya jarayoni bir yoʻnalishli boʻlib, til tizimining darajasi qanchalik baland boʻlsa, hosilalanish yoʻnalishini aniqlash shunchalik qiyinlashadi – uni aniqlash til birligining koʻproq xususiyatlarini oʻz ichiga olgan murakkabroq tahlilni talab qiladi^[1].

Derivatsiyaning eng muhim tushunchalari, derivasyon jarayonlarining muntazamligini oʻz ichiga oladi. Bunda yangi til birliklarining shakllanishi asl til birliklarining mazmun xossalari va ularning semantik xususiyatlariga, yasama vositalarining qoʻllanish chastotasiga, hosila va tizimli birikmalarning turiga bogʻliq. Yangi til birliklarini shakllantirish jarayonlarining mumkinligi va qonuniylik darajasi ularning hosilaviy mahsuldorligi bilan belgilanadi. Derivatsion jarayonlar chiziqli boʻlinadi, bu asl til belgisining sof sintagmatik oʻzgarishiga olib keladi (dom → dom-ik) va chiziqli boʻlmagan, ular belgining segmental hajmining oʻzgarishi bilan emas, balki xarakterlanadi. uning ichki oʻzgarishi bilan (qoʻl-a → qoʻl-n-th undoshlari k / h oʻzgarib turishi bilan ildiz morfemasida).

Derivatsiya jarayonining xususiyatlaridan biri bu boshlangʻich va hosilaviy til birliklari oʻrtasida yuzaga keladigan hosilaviy munosabat, masalan, soʻz yasovchi motivatsiyaning munosabati. Bunday munosabatlar bir darajadagi birliklarga va turli darajadagi birliklarga xosdir.

Muayyan tillarda soʻzning morfologik tuzilmalarini tashkil qilish usullari va vositalari, tillarning tipologik xususiyatlari uchun fleksiya va soʻz yasashdagi derivativ jarayonlardagi farq toʻgʻrisidagi maʼlumotlardan foydalanish derivativ morfologiyaataladi.

Oʻqish

Olimlar tildagi derivatsion jarayonlarni oʻrganishga derivatologiya tilshunoslikning mustaqil tarmogʻi sifatida shakllanishidan ancha avvalroq murojaat qilganlar. Til birliklarining shakllanishi masalalari, xususan, M. kabi rus tadqiqotchilarining asarlarida koʻrib chiqilgan. DA. Lomonosov , A. LEKIN. Barsov , N. VA. yunoncha , F. VA. Buslaev , S. O. Kartsevskiy^[1].

Birinchi marta „derivatsiya“ tushunchasi oʻz tadqiqotlarida 1930-yillarda polshalik tilshunos E. Kurilovich. U hosilalanish jarayonlarini til birliklarining nutq qismiga mansubligidan qatʼi nazar (sovuq → chilly) asl birlikning leksik maʼnosi oʻzgarishi bilan birga boʻladigan leksik jarayonlarga va sintaktik jarayonlarga ajratishni taklif qildi. sintaktik funktsiyaning oʻzgarishi (nutqning boshqa qismiga tegishli hosila birlik bilan: sovuq → sovuqlik). Keyinchalik, bu lotin kategoriyalari nafaqat soʻzlar uchun, balki, masalan, sintaktik konstruktsiyalar uchun ham yangi til birliklarining shakllanishining keng doirasini oʻz ichiga boshladi.

Manbalar

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Лазуткина Е. М. „Derivatsiya“, . Russkiy yazik. Ensiklopediya, 2-e izd., pererab. i dop, M.: Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya; Izdatelskiy dom Drofa, 1997 — 110—111-bet. ISBN 5-85270-248-X.

Adabiyotlar

Marchand H^[en]. ..
Thompson S. A^[en]. ..
Van Valin R. D^[en]. .. — ISBN 9789027235794.
Арутюнова Н. Д. Предложение и его смысл. M.: Nauka, 1976.
Арутюнова Н. Д. Теоретические аспекты деривации, Пермь, 1982.
Кацнельсон С. Д. Порождающая грамматика и процесс синтаксической деривации // Progress in linguistics. — The Hague, 1970.
Кубрякова Е. С. Деривация, транспозиция, конверсия // Вопросы языкознания. — M..
Кубрякова Е. С., Панкрац Ю. Г. {{{заглавие}}}.
Курилович Е. Деривация лексическая и деривация синтаксическая // Очерки по лингвистике. Сборник статей. — M..
Мурзин Л. Н.. Синтаксическая деривация. Анализ производных предложений русского языка: пособие по спецкурсу. Пермь: Пермский университет, 1974.
Степанов Ю. С.. Имена, предикаты, предложения (семиологическая грамматика). M.: Nauka, 1981.
Степанов Ю. С.. Индоевропейское предложение. M.: Nauka, 1989. ISBN 5-02-010919-3.
Храковский В. С. „Деривационные отношения в синтаксисе“, . Инвариантные синтаксические значения и структура предложения. M.: Nauka, 1969.

[Деривация._Русский_язык-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Лазуткина Е. М. „Derivatsiya“, . Russkiy yazik. Ensiklopediya, 2-e izd., pererab. i dop, M.: Bolshaya Rossiyskaya ensiklopediya; Izdatelskiy dom Drofa, 1997 — 110—111-bet. ISBN 5-85270-248-X.

[1]