Kontent qismiga oʻtish

Raqobat

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
(Konkurensiyadan yoʻnaltirildi)
Tweedledum va Tweedledee, Lyuis Kerrollning "Koʻzoynak orqali" filmidagi xayoliy raqiblar[1].

Raqobat – bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon oʻrtasidagi „bir-biriga qarshi“ munosabati. Oʻzaro munosabatlarning oʻzini „raqobat“ deb ham atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib boʻladi. Kimningdir asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni „aktyorlar qaysi davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy tasniflash jarayoni“ deb taʼriflash mumkin[2]. Raqobat bir tomonning doimiy hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun „teng tomonlar oʻrtasidagi raqobat munosabatlari“ boʻlishi kerak[3]. Siyosatshunos Jon A. Vaskesning taʼkidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud boʻlishi uchun zaruriy komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi[4].

Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson munosabatlarining barcha darajalarida koʻp“[5]. Koʻpincha doʻstlar, firmalar, sport jamoalari, maktablar va universitetlar oʻrtasida mavjud. Bundan tashqari, „oilalilar, siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning mintaqaviy boʻlimlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda ishtirok etadilar“. Raqobat turli tomonlar oʻrtasidagi marosimlar mahsulidan rivojlanadi. Baʼzi hollarda, raqobat „shunchalik kuchli boʻladiki, aktyorlar faqat oʻz harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda keltirishi haqida tashvishlanishadi“.

Kelib chiqishi va maʼnosi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Fransiya va Germaniya oʻrtasidagi raqobat. Ikki millat davlati bor ekan; Bu yerda, Prussiya Gardes du Korpusining zobitlari urush qoʻzgʻatmoqchi boʻlib, 1806-yilning kuzida Berlindagi Fransiya elchixonasi zinapoyasida qilichlarini kutarib turishgan[6].

Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar oʻrtasidagi raqobatni anglatadi, bu yerda har biri boshqasidan koʻra koʻproq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu bilan bir qatorda feʼl (soʻz turkumi) shaklida qoʻllanilganda (Amerika ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi, Britaniya ingliz tilida raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini koʻrsatishi mumkin[7]. Raqib soʻzini kelib chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha rivus soʻzlaridan kelib chiqqan boʻlib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan suv ichadigan yoki undan foydalanadigan odamni anglatadi[8]:404[9] :400. Bu soʻz ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib kelgan va Uilyam Shekspirning 1623-yilda yozilganh Veronadagi ikki janob kitobida aytib oʻtilgan[10][lower-alpha 1].

Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda oʻzining "Falsafa va psixologiya lugʻati" da raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan.

  1. biologik raqobat
  2. shaxsiy yoki ongli raqobat
  3. savdo va sanoatda raqobat[11].

Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda oʻzlarining sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga boʻlgan va raqobatni „sub’ektiv raqobat munosabatlari“ sifatida ajratib koʻrsatishgan, bu albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar“ ni talab qiladi[12]. Koʻproq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni oʻrnatish uchun zarur boʻlgan oʻxshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga boʻlgan ehtiyojni kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi[13].

Arxiv

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Agar biror shaxs yoki tashkilotning bir nechta raqiblari boʻlsa, eng muhimini ashaddiy raqib deb atash mumkin[14]. Badiiy adabiyotda tez-tez takrorlanib turadigan qahramon sifatida qahramonlar uchun ashaddiy raqib yoki ashaddiy dushman boʻlib xizmat qilishi odatiy holdir. Biroq, ashaddiy raqibni dushmandan ajratish ham mumkin, ikkinchisi esa qahramonning azaliy yoki doimiy dushmani boʻlmasa ham, uni magʻlub qila olmaydigan dushmandir[15].

Oʻrtoqlik bahslari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raqobatchilar muayyan masalalar yoki natijalar boʻyicha kelishmovchilikda qoladigan, ammo fuqarolik munosabatlarini saqlab qoladigan raqobatni doʻstona raqobat deb atashadi. Universitetlar kabi institutlar koʻpincha doʻstona raqobatni davom ettiradilar, „doʻstona raqobat, agar u etishmayotgan boʻlsa, boshqalar uning oʻrnini bosishini bilgan holda, institutni taklif qiladigan eng yaxshi narsalarni oldinga olib chiqishga undaydi“[16]. Baʼzi hollarda korporatsiyalar, sport ligalari yoki harbiy qismlar kabi muassasalar ushbu muassasa ichidagi kichik guruhlar oʻrtasida doʻstona raqobatni ragʻbatlantirishi mumkin[17][18]. Misol uchun, 1870-yillarda Britaniya armiyasi sport musobaqasini oʻtkazdi, unda alohida harbiy qismlar ichki birlikni rivojlantirish uchun boʻlinmalar oʻrtasida doʻstona raqobatni keltirib chiqarish uchun boshqa boʻlinmalar tomonidan tanlanganlar bilan raqobatlashadigan aʼzolarni tanladilar. Bunday raqobat, guruhlarning alohida aʼzolarini yanada samaraliroq raqobatlashishga undash uchun ragʻbatlantirilishi mumkin.

Effektlari

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Raqobat motivatsiyani oshirishi, koʻproq harakat qilish va yaxshi ishlashga olib kelishi mumkin[19][20]. Ular shuningdek, ishtirokchilar oʻrtasida katta xavf-xatarli xatti-harakatlarga hissa qoʻshishi va axloqsiz xatti-harakatlarga moyilligini oshirishi mumkin[21][22][23][24].

Ushbu farqlar guruhlar va shaxslar tomonidan notoʻgʻri qaror qabul qilishga olib kelishi mumkin, bu esa raqobat boʻlmaganda sodir boʻlmasligi mumkin. Adabiyotlarda koʻrib chiqilgan misollar orasida 1994-yilda figurali uchuvchi Tonya Xardingning raqibi Nensi Kerriganga qilgan hujumlari, British Airways tomonidan sudda oʻzlarining biznes raqibi Virgin Atlanticga qarshi bir qator axloqiy boʻlmagan xatti-harakatlarni (jumladan, maxfiy maʼlumotlarni oʻgʻirlash va tarqatish) qilganliklarini tan olishlari kiradi. Bosh direktori Richard Brenson haqidagi mish-mishlar va Boston Scientific kompaniyasining Guidant kompaniyasini sotib olishda („eng yomoni ikkinchi“ deb ataladi) ortiqcha toʻlangani, chunki ular oʻzlarining raqibi Johnson & Johnson kompaniyasiga qarshi taklif qilganlar[25][26]. Haddan tashqari holatda, raqiblar oʻrtasidagi raqobat „jismoniy zararga qadar kuchayishi ehtimoli bor“[27].

Yana qarang

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Richardson, Kay. Political Culture and Media Genre: Beyond the News (en). Palgrave Macmillan, January 1, 2013 — 113-bet. ISBN 9780230354098. 
  2. ↑ Thompson, William R. (2001). "Identifying Rivals and Rivalries in World Politics". International Studies Quarterly 45 (4): 557–586. doi:10.1111/0020-8833.00214. ISSN 0020-8833. https://archive.org/details/sim_international-studies-quarterly_2001-12_45_4/page/557. 
  3. ↑ Michael Brecher. The world of protracted conflicts, May 26, 2016 — 11-bet. ISBN 978-1-4985-3188-7. OCLC 1253439132. ; citing Gary Goertz; Paul F. Diehl (June 1993). „Enduring Rivalries: Theoretical Constructs and Empirical Patterns“. 37-jild, № 2. 147–171-bet. {{cite magazine}}: Cite magazine requires |magazine= (yordam)
  4. ↑ Michael Brecher. The world of protracted conflicts, May 26, 2016 — 11-bet. ISBN 978-1-4985-3188-7. OCLC 1253439132. 
  5. ↑ Thompson, William R.. Great power rivalries, 1999 — 3-bet. ISBN 1-57003-279-3. OCLC 40142926. 
  6. ↑ Richardson, Kay. Political Culture and Media Genre: Beyond the News (en). Palgrave Macmillan, January 1, 2013 — 113-bet. ISBN 9780230354098. 
  7. ↑ „rivalry“. Merriam-Webster. Qaraldi: 2018-yil 4-dekabr.
  8. ↑ Skeat, Walter W.. The Concise Dictionary of English Etymology. Wordsworth Editions, 1993. ISBN 978-1-85326-311-8. 
  9. ↑ Inc, Merriam-Webster. The Merriam-Webster New Book of Word Histories. Merriam-Webster, 1991. ISBN 978-0-87779-603-9. 
  10. ↑ 10,0 10,1 „It Takes Two: The History of 'Rival' And, historically speaking, they were thirsty“. Merriam-Webster. Qaraldi: 2018-yil 4-dekabr.
  11. ↑ Baldwin, James Mark. Dictionary of Philosophy and Psychology: Prefatory note. Text, Le-Z. Addenda: indices. I. Greek terms. II. Latin terms. III. German terms. IV. French terms. V. Italian terms. Macmillan, 1902. 
  12. ↑ Kilduff, Gavin J.; Elfenbein, Hillary Anger; Staw, Barry M. (2010). "The psychology of rivalry: A relationally dependent analysis of competition". Academy of Management Journal 53 (5): 943–969. doi:10.5465/amj.2010.54533171. https://archive.org/details/sim_academy-of-management-journal_2010-10_53_5/page/943. 
  13. ↑ Pigott. „Rivalries Affect Risk in Sports, Business“. University of Arizona News (2017-yil 9-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 4-dekabr.
  14. ↑ Collins Cobuild Advanced Dictionary of English (2016), p. 59.
  15. ↑ Sage Michael (2011), How to Become a Superhero: the Ultimate Guide to the Ultimate You!, 228-bet
  16. ↑ Roche, Mark William. Realizing the Distinctive University: Vision and Values, Strategy and Culture. University of Notre Dame Press, February 28, 2017. ISBN 978-0-268-10149-7. 
  17. ↑ Charlotte Brewer. Treasure-house of the language: the living OED, 2007 — 24-bet. ISBN 978-0-300-12429-3. OCLC 122261575. 
  18. ↑ Tony Mason; Eliza Riedi (2010), Sport and the Military: The British Armed Forces 1880–1960, 17-bet, ISBN 978-1139788977.
  19. ↑ Hutson. „How Rivalries Bring Out Our Best — and Worst“. The Cut (2014-yil 26-iyun). Qaraldi: 2018-yil 4-dekabr.
  20. ↑ „The Upside of Rivalry: Higher Motivation, Better Performance“. Association for Psychological Science (2014-yil 4-sentyabr).
  21. ↑ Pigott. „Rivalries Affect Risk in Sports, Business“. University of Arizona News (2017-yil 9-oktyabr). Qaraldi: 2018-yil 4-dekabr.
  22. ↑ To, Christopher; Kilduff, Gavin; Ordóñez, Lisa D.; Schweitzer, Maurice E. (July 17, 2018). "Research: We Take More Risks When We Compete Against Rivals". Harvard Business Review. https://hbr.org/2018/07/research-we-take-more-risks-when-we-compete-against-rivals. Qaraldi: December 4, 2018. Raqobat]]
  23. ↑ Yip, Jeremy A.; Schweitzer, Maurice E.; Nurmohamed, Samir (January 2018). "Trash-talking: Competitive incivility motivates rivalry, performance, and unethical behavior". Organizational Behavior and Human Decision Processes 144: 125–144. doi:10.1016/j.obhdp.2017.06.002. 
  24. ↑ Kilduff, Gavin J.; Galinsky, Adam D.; Gallo, Edoardo; Reade, J. James, Whatever it takes: Rivalry and unethical behavior (PDF), qaraldi: December 4, 2018
  25. ↑ Kilduff, Gavin J.; Elfenbein, Hillary Anger; Staw, Barry M. (2010). "The psychology of rivalry: A relationally dependent analysis of competition". Academy of Management Journal 53 (5): 943–969. doi:10.5465/amj.2010.54533171. https://archive.org/details/sim_academy-of-management-journal_2010-10_53_5/page/943. 
  26. ↑ Kilduff, Gavin J.; Galinsky, Adam D.; Gallo, Edoardo; Reade, J. James, Whatever it takes: Rivalry and unethical behavior (PDF), qaraldi: December 4, 2018
  27. ↑ Thompson, William R.. Great power rivalries, 1999 — 3-bet. ISBN 1-57003-279-3. OCLC 40142926. 


Manba xatosi: <ref> tags exist for a group named "lower-alpha", but no corresponding <references group="lower-alpha"/> tag was found 

"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Raqobat&oldid=4621255" dan olindi