Jonibekxon
| Jonibekxon | |
|---|---|
qozoqcha: Жәнібек хан | |
 | |
|
Mansab davri 1473 – 1480 | |
| Oʻtmishdoshi | Kereyxon |
| Vorisi | Burunduqxon |
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
| Tavalludi | 1428 |
| Vafoti |
1480 Dashti Qipchoq |
| Turmush oʻrtogʻi | Jagʻin-begim Xonim |
| Bolalari | Erenshi, Maxmud Qosim xon, Adik, Janish, Tinish, Qambar, Oʻsek, Jadik |
| Otasi | Baroq |
| Dini | Islom |
Jonibek ibn Baroqxon ibn Qoʻyruchuq oʻgʻlon ibn Oʻrusxon (15-asr) — qozoq xoni. Joʻjixon avlodidan. Oʻzbek ulusiga egalik qilish uchun Abulxayrxonga qarshi kurash olib borgan. Lekin Abulxayrxondan magʻlub boʻlgach, Kereyxon bilan birga Moʻgʻulistonga Esonbugʻaxon huzuriga qochgan (1428). Xon ular ixtiyoriga Moʻgʻulistonning gʻarbiy chekkasi boʻlgan Chu va Qoʻziboshi viloyatlarini bergan. Abulxayrxon vafotidan soʻng Oʻzbek ulusida parokandalik, oʻzaro ichki nizolar kuchaygan. Ulusning koʻpgina aholisi (200 ming kishi) J. va Kereyxon panohiga koʻchib kelgan. Ularni oʻzbek-qozoq deb atay boshlaganlar. Qozoq sultonlari 1466 yildan hukmronlik qila boshlaganlar. J. vafotidan soʻng katta oʻgʻli Adik sulton taxtga oʻtirgan. Shayboniyxon Xurosonga yurish qilganda Adik sulton ham ushbu yurishda qatnashib oʻsha yerda vafot etgan (1510).[1]
Oʻgʻillari
[tahrir | manbasini tahrirlash]1. Erenshi (1442-1492) — 1470-1492-yillarda Sauran hukmdori. Oʻrta asr manbalariga koʻra, u oʻzbek xoni Muhammad Shayboniyning Sauron va Turkistonning boshqa shaharlarini egallashga urinishlarini muvaffaqiyatli qaytargan.
2. Mahmud (1443-1476) — Sozoq hukmdori. Irenji singari u ham Sirdaryo viloyatini oʻzbek qoʻshinlaridan himoya qilishda qatnashgan.
Eslatma
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birinchi eslatma XV asrga oid „Tavorix Guzida Nusrat Name“ qo‘lyozmasida: "Va Barakxonning uch o‘g‘li bor edi. Ularning ismlari Mir Said, Mir Qosim, Abu Saidxon edi.
Boshqaruvi
[tahrir | manbasini tahrirlash]1456-yilda Puxyonning Abulxayr xoni Deshti Qipchoqda hokimiyatni qoʻlga kiritgach, koʻchmanchi xalqning bir qismi Janibek va Kerey boshchiligida Moʻgʻulistonga koʻchib kelib, Shu va Qoʻziboshi daryolari vodiysiga oʻrnashib oldi. Moʻgʻuliston Xon qozoq boshliqlari unga raqiblariga qarshi kurashda yordam berishlarini umid qilib, ular bilan ittifoq tuzdi. O‘zaro to‘qnashuvlar va urushlardan aziyat chekkan 200 mingga yaqin ko‘chmanchilar Jonibekxon va Kereyxon yoniga to‘planib, ularning hokimiyatining kuchayishi ularni 1468-yilda Mo‘g‘ulistonga harbiy yurish qilmoqchi bo‘lgan, biroq to‘satdan halok bo‘lgan Abulxayr degan fikrni uyg‘otdi. yoʻl, ular tomonidan tahdid boʻlishi mumkin.[2]
Janibekxon Xontovda hozirgi Shu stansiyasining shimoli-sharqiy tomonida joylashgan.
Abulxayrxon vafotidan so‘ng Deshti Qipchoqda xon taxti uchun janjal avj oldi va o‘z vataniga qaytmoqchi bo‘lgan Jonibekxon va Kereyxon aralashdi. Ular Abulxayrning vorisi Shayx Haydarxon bilan qattiq jang qiladilar. Hukmdorlaridan hech qanday yordam ololmagan Shayx Haydar hokimiyat uchun kurashda yengildi. Shundan soʻng Deshti Qipchoqdagi hokimiyat Oʻrisxon avlodlari — Janibekxon va Kereyxonga oʻtdi. Yana oʻttiz yil davomida ular Pukaban xalqi bilan qoʻl urishdi.
Hokimiyatning rus xonlari qoʻliga oʻtishi „Koʻchmanchi oʻzbeklar davlati“dagi siyosiy vaziyatni oʻzgartirmadi. Biroq bu voqea „Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati“ nomining Deshti-Qipchoq deb o‘zgarishiga xizmat qildi. Oʻz vaqtida Moʻgʻulistonga koʻchib kelgan xalq oʻzbeklar sulolasida „qozoq“ deb atala boshlagan va bu nom butun xonlik boʻylab tarqala boshlagan. Hokimiyat uchun kurash Janibekxon va uning ittifoqchilari qozoqlarning birlashishiga va Qozoq xonligining barpo etilishiga hissa qo‘shdilar.
15-asr oʻrtalarida Qadimdan Jetisu oʻlkasida yashab kelgan turkiy qabilalar bir etnik guruhga birlashib, qozoq xalqini tashkil qiladi. Jetisu viloyati, Shu va Talas daryolari boʻyida yashovchi qozoqlarning birlashishiga Janibekxon va Kereyxon katta hissa qoʻshgan. Shu maqsadda ular o‘zaro nizolarni bostirib, atrofiga yirik feodallarni to‘pladilar.
Janibekxonning Deshti Qipchoqqa qaytgandan keyin hokimiyatni mustahkamlashi, hayotining so‘nggi yillari va vafoti haqida maʼlumot yo‘q. Uning nomi tarixiy yozuvlarda oxirgi marta 1473-yilda uchraydi. Keyingi yillarda faqat Kereyxon tilga olindi. Jonibekxon tez-tez sodir bo‘ladigan janglardan birida halok bo‘lgan deb taxmin qilish mumkin. Saqlanib qolgan xalq afsona va sheʼrlarida Xon Janibek Az Janibek deb atalgan.