Halime Sultan
Halima Sulton — (turkcha: Halime Sultan, 1571 — 1623-yil) — Usmonlilar sultoni Mehmed III ning kanizi, Usmonli sultoni Mustafo I ning onasi. Oʻgʻlining ikki hukmronligi davrida u Validai Sulton unvonlariga ega boʻlgan.
| Shaxsiy maʼlumotlari | |
|---|---|
| Bolalari |
o'g'illari |
Kelib chiqishi
[tahrir | manbasini tahrirlash]Halima kelib chiqishi abxaz boʻlgan. Qizning boʻlajak Sulton Mehmed III ning haramiga kirishining aniq sanasi va sharoitlari maʼlum emas. Halime oʻsha paytda Manisaning sanjak-beyi boʻlgan Mehmedning sevimlisiga aylandi va taxminan 1587-yilda oʻzining birinchi farzandi Mahmudning oʻgʻlini dunyoga keltirdi.Keyin Hadicha , Shoh va Mustafo l. ismli farzandlarni dunyoga keltirgan. Mehmedning Usmonli taxtiga oʻtirilishidan oldin ham Halima yana bir oʻgʻil, Mustafoni va bir qizni Shoh Sultonni dunyoga keltiradi. Halimaning qizi 1622-yilda Sulton Usmon II ning oʻldirilishi bilan mashhur boʻlgan Sadr Dovut Poshoning xotini boʻlgan. 1595-yilda Mehmed sulton boʻlgandan keyin Halima, Valida Safiya Sulton hamma narsani boshqargan Toʼpqopi saroyini tugatadi. 1603-yilda Halimaning toʻngʻich oʼgli shahzoda Mahmudning qatl etilishida aynan Safiya muhim rol oʻynagan: valida diniy koʻruvchining Halima Sultonga yuborgan xabarini toʻxtatib qoʻydi, u Mehmet III ning 6 oy ichida oʻlishini bashorat qilgan edi. Mehmet III oʻlgandan soʻng toʻgʻich oʻgʻli taxtga oʼtiradi.Ingliz elchisining eslatmalariga koʻra, Mahmud "uning otasi keksa sulton, buvisi hukmronligi ostida va davlat qulab tushayotganidan xafa boʻlgan, chunki u onasi pulni yaxshi koʼrgan. Mahmud fitna qilinayotganlikda ayblanib boʻgʻib oʻldiriladi.Sulton Mehmed III 1603-yilda vafot etdi. Halimaning yolgʻiz oʻgʻlining taqdiri gʻalati edi: imperiyada tartibni saqlash uchun („Fotih qonuni“ deb atalgan) taxtga oʻtirgandan soʻng darhol uning barcha aka-ukalarini qatl qilish odati bor edi. Shunday qilib, Mehmed III buyrugʻi bilan 1595-yilda uning oʻn toʻqqiz ukasi otasi Sulton Murod III ning oʻgʻillari qatl qilindi. Biroq Mehmed III vafotidan soʻng taxtga uning oʻn uch yoshli ukasi Ahmad paydo boʻldi va u akasining hayotini saqlab qolishga qaror qildi. Bu qaror, ehtimol, sharoit bosimi ostida qabul qilingan: chunki Mustafo ruhiy kasalligi tufayli taxtga egalik qilolmas edi. Ahmadning qoidalarni tark etishining yana bir sababi, Sulton vafotidan soʻng, kanizak Mahfiruzdan boʻlgan Ahmad I ning toʻngʻich oʻgʻli Shahzoda Usmonni koʻrishni istamagan sevimli kanizi Koʻsemning taʼsiri edi. Koʻsem, Usmon taxtga oʻtirgach, katta ehtimol bilan oʻzining oʻgay akalari — Ahmad va Koʻsemning oʻgʻillarini qatl etishiga ishongan. Bunday ish qisman 1621-yilda, oʻgʻli Umar tugʻilgandan soʻng, Usmon II ukasi Mehmedni qatl qilganda amalga oshirildi. 1617-yilda Ahmad I vafotigacha Mustafo saroyda qamoqda edi. Kafelar (qafas) — Sulton saroyi hududidagi kichik ayvon (keshke) boʻlib, unda Shahzoda qoʻriqchilarning doimiy nazorati ostida tashqi dunyodan ajratilgan edi. Halima eski saroyga yuborildi va u yerda unga sultonning bevasi sifatida nafaqa beriladigan boʻlinadi.
Volidai Sulton
[tahrir | manbasini tahrirlash]Birinchi hukmronlik
[tahrir | manbasini tahrirlash]1617-yil noyabrda Ahmad I vafot etadi. Ahmad I ning oʻlimi Usmonlilar imperiyasida ilgari hech qachon yuzaga kelmagan muammoga olib keladi: Toʻpqopi shahrida yashagan bir necha shazodalar taxtga chiqish huquqiga ega boʻldi. Hovli boʻlinadi. Shayxulislom Xoʻjasadettinzoda Mehmet Esat afandi va Istanbulda yoʻqligida uning oʻrniga Sofu Mehmed Posho boshchiligidagi fraksiyalardan biri yosh sogʻlom jiyani Usmondan koʻra katta va ayni paytda aqli zaif oʻgʻil Halimani taxtda koʻrishni afzal koʻrdi. Sofu Mehmed aholi orasida norozilik tugʻdirmaslik uchun Usmonning hali taxtni boshqarishga yoshligini taʼkidlaydi. Qora amaldorlar boshligʻi Mustafo ogʻa, aynan shaxzodaning ruhiy sogʻligʻiga ishora qilib, eʼtiroz bildiradi. Ammo uning eʼtirozlari inobatga olinmaydi va Mustafo taxtga koʻtarildi. Halima eski saroydan chaqirilib, haqiqiy sulton deb eʼlon qilindi. Koʻp oʻtmay Mustafoning oʻzi hukmronlik qila olmasligi maʼlum boʻldi va Halima hukumat jilovini oʻz qoʻliga oladi. Halima oʻzidan oldingilarga qaraganda koʻproq kuchga ega edi. Uning hukmronligida yangi validai vazir Damat Xalil Posho yordamiga tayangan. Shtatdagi ishlar koʻpchilikka maʼqul kelmadi va 1618-yilda saroy guruhlaridan biri Mustafo I ni taxtdan agʻdarib, uning jiyani Usmon II ni taxtga oʻtqazdi. Mustafo yana qafasga, Halima esa Eski Saroyga ketadiManba xatosi: Closing </ref> missing for <ref> tag. 20-mayda Yedikule qal’asiga joylashtirilgan Usmon II Qora Dovud tomonidan qattiq kaltaklanib, boʻgʻib oʻldirilgan. Oʻldirilgan Usmonning bir qulogʻi va burni Halima Sultonga yetkaziladi. Mamlakatda yangichalar va sipohlar oʻrtasidagi toʻqnashuvlar, soʻngra Usmon II ning oʻldirilishi uchun qasos olmoqchi boʻlgan agʻdarilgan Beylerbey Erzurum Abaza Ahmad Poshoning qoʻzgʻoloni taʼsiri ostida siyosiy beqarorlik yuzaga keladi. Halima mojaroga barham berish maqsadida Qora Dovudni oʻldirtiradi, lekin Abaza Mehmed toʻxtamadi va 1623-yil may oyida qirq minglik qoʻshin boshchiligida Anqarani qamal qildi. Kamonkash Qora Ali posho bu lavozimga tayinlanishidan oldin hokimiyatda yana toʻrt vazir almashtirildi. Eʼtirof etuvchilar va Qora Ali Halima Sultonni oʻgʻlining depozitiga rozi boʻlishga koʻndirishdi. Halima Mustafoning hayotini saqlab qolish sharti bilan rozi boʻldi. 1623-yil 10-sentabrda Usmonli taxtiga Ahmad I va Koʻsemning oʻgʻli oʻn bir yoshli Murod IV oʻtirdi. Mustafo yana qafasga joʻnatildi va u yerda umrining qolgan qismini oʻtkazadi. Halima uchinchi va oxirgi marta Eski saroyga bordi va koʻp oʻtmay vafot etdi. Mustafo 1639-yilda vafot etdi va uni qayerga dafn qilishni hech kim hal qila olmadi. Sobiq sultonning jasadi oʻn yetti soat yotdi, shundan soʻng u hech qanday hurmatsiz Aya Sofiyaning sobiq suvga choʻmdiruvxonasiga dafn qilinadi[1].
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Peirce, Leslie P.. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire (inglizcha). Oxford: Oxford University Press, 1993 — 374-bet. ISBN 0195086775, 9780195086775. Qaraldi: 8-iyul 2022-yil.